Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

3. Teologiya (Ilohiyot) falsafasi
Xudo bilan insonning o'zaro aloqasi haqidagi tasawurlar ilohiyot 
falsafasining asosini tashkil etadi. Ilohiyotchilar o‘z qarashlarida 
Xudo, uning sifatlari, belgilari va xususiyatlari to ‘g‘risidagi diniy 
ta’limotlami asoslab, ulami himoya qilish sistemasini yaratish bilan 
shug‘ullanadilar. 
Ilohiyot 
falsafasi 
muqaddas 
yozuvlar 
va 
•ivoyatlarning ilohiy jamligini, cherkovning ilohiy mohiyatga 
igaligini isbotlashni hamda ibodatni bajarish bilan bog‘liq bir qator 
bilimlar yig'indisini o ‘z ichiga oladi.
Xudoning 
oliyligi 
haqidagi 
tushunchalar 
buyuk 
g‘arb 
iiohiyotchilari asrlar davomida Augustin, Avitsenna, Anselm
27 W illiam L R o w e . P h ilo so p h y o f Religion. U SA W ad sw o rth C e n g a g e Learning, 2 0 07 . P . 5 5 -б е т
53

---

Moimond, 
Basius, 
Bonaventura 
va 
Akuanalar 
tomonidan 
rivojlantirildi. Xudo- u g'arb sivilizatsiyasida bosh g‘oya bo‘lib 
kelgan. Agar biz Xudoning yuqoridaligi va uning osmondagi odam 
ekaniniyodda tutsak, biz an’anaviy ilohiyotchilar kabi bu erdan 
uzoqligini bilishimiz mumkin. Va u an’anaviy ilohiyotchilaming 
Xudosidir. Robinson haqmi yoki nohaq va shunisi shubnhaliki, u haq
- bu shak shubxasiz haqiqat. Qachonki biz Xudoning g‘arbiy 
sivilizatsiya g‘oyalarining madaniy 
vorislari 
bo‘lsakgina 
biz 
o‘ylaymizki ilohiyotchilaming xudosi kabi uni hurmat qilamiz va u 
shundagina muhim ahamiyatga ega. U foydali bo‘ladi, va bizning 
shaxsiy Xudo haqidagi o‘ylarimizni ko‘proq tadqiq qilish orqali Xudo 
buyuk ilohiyotchilaming o‘ylarida paydo bo‘lganligi uning o‘zgacha 
dunyosi va olamdan ajralib turishi28.
Xristianlik rasmiy ilohiyotining asosiy falsafiy manbai Platon, 
Aristotel va neoplatonizm ta’limotlariga borib taqaladi. Ammo bu 
qarashlar keyingi davr ilohiyotchi-faylasuflar tomonidan birmuncha 
rivojlantirildi. Xristianlik yo‘nalishlari: pravoslaviya, protestantizm va 
katolitsizmlaming har binning o‘ziga xos ilohiyot falsafasi mavjud. 
Ulaming falsafiy ta’limotlarida muayyan farqlar bo‘lishi bilan birga 
umumiylik borligi ham kuzatiladi.
Islom dinida ilohiyot falsafasining shakllanishi davriga qadar 
xilma-xil ilohiyot oqimlari vujudga kelgan. Masalan, jabboriylar, 
qadariylar, mu’taziliylar, musji’iylar va boshqalar vujudga kelib, 
ulaming har biri ilohiyot masalalarini o‘ziga xos talqin qilgan. 
Ortodoksal ilohiyot oqimi kalom (keyinchalik islom falsafasi) deb 
nom olgan. Bundan tashqari islomdagi barcha yo'nalishlar va 
mazhablarda ham ilohiyotchilik ta’limotlari mavjud.
Islom dunyosida falsafiy, shu jumladan ilohiyot falsafasining 
vujudga kelishi VIH-asming ikkinchi yarmida mu’taziliylar va 
mutakallimlar faoliyati bilan bog‘liqdir. Mu’taziliylar g‘oyalariga 
e ’tirozli fikrlami ash’ariylar (ulami mutakallimlar ham deyiladi) ilgari 
suradilar. Abu Mansur Moturidiy (870-944) Abul-Hasan al- 
Ash’ariylar (873,874-935, 936) kalom ilmining taraqqiyotiga ulkan 
hissa qo‘shganlar. Bu oqimning yirik vakillari: al-Baqilloniy (1027- 
y.v.), Ibn Furaq (1015-y.v.), Abu Ishaq al-Isfara’iniy (1085-y.v.), ash- 
Shaxrstoniy (1135) va Faxriddin ar-Roziydir.