Bu oqim tarafdorlari tabiatda sabab
va oqibat kategoriyasi
.navjudligini
tan
olmaydilar.
Borliqdagi
barcha
narsa
va
mavjudotiaming yaratilishi va rivojlanishini Xudo ijodi va karomati
bilan bog'laydilar. Ash’ariylar aqlni diniy an’anachilikdan (naqldan)
ustun qo‘yadi va musulmonlaming hayotini boshqaruvchisi shariat
deb hisoblaydilar29.
Ilohiyot bilan shug‘ullanish va uni rivojlantirish. ilohiyotchi-
olimlar tomonidan o‘rta asrlardan boshlab hozirgacha davom
etmoqda. Bu holat faqat islom dinidagini emas,
balki dunyodagi
barcha milliy va jahon dinlarida mavjud. Hatto qadimgi Yunonistonda
din falsafasi bilan shug‘ullanilgani manbalardan ma’lum. Masalan,
qadimgi Yunonistonda mil. av. Vl-V-asrlarda falsafa din bilan juda
bogMiq bo‘lib, Xudo haqidagi xalqning oddiy tasawurlarini tanqid
qilish orqali faylasuflar uning oliy-ilohiy holatini tiklashga intilganlar.
Fales, Geraklit Efesskiy, Anaksimandr din falsafasi bilan ham
shug‘ullangan bo‘lsalar Pifagor diniy reformator hisoblangan.
Jahon dinlaridan biri bo‘lgan xristianlik va uning uch yo‘nalishi:
katolitsizm, pravoslaviya va protestantizm ilohiyotchilari dinni
tushuntirishda bir-birlariga yaqin fikrda bo‘lganlar. Ya’ni
ularning
fikricha, din Xudo bilan insonning o‘zaro aloqasi natijasidir.
Xristianlik yo‘nalishlarining ilohiyot falsafasida yangi fan
dinshunoslikning shakllanishi davriga kelib, din mohiyatini talqin
qilishga ikki xil yondashuv vujudga keldi: birinchisi, supematuralizm
nuqtai
nazaridan qarash; ikkinchisi, ilohiyotdagi tarixiy maktab
mavqeidan qarashdir. Supematuralizm nuqtai-nazaridan xristianlik
ilohiyot falsafasida dinning mohiyatini bilishda unga asoslangan
«g‘ayritabiiy» kuchlar mavjud bo‘lib, u bilan munosabatda bo‘lish
imkoniyati bor, deb qaraladi.
Supematuralizm
yondashuvi
xristianlikdagi
«g'ayritabiiy
vahiylikka» asoslangan bo‘lib, unga etishish faqat vahiylik orqali
bo‘lishi mumkin. Ilohiyot falsafasidagi
bunday yondashuv dinning
tarixiy rivojlanish holatidan ajralib qolishiga olib keladi. SHuning
uchun bu boradagi ikkinchi yondashuv vakillari, ya’ni ilohiyot
falsafasidagi tarixiy yondashuv maktabi tarafdorlari supematuralizmni
chuqur tahlil qilib, unga nisbatan o‘z qarashlarini namoyon qiladilar.
29 Qarang: Хусн и д ди н оа Зунриддин. И сл о м
йы налиш лари, маз^аблар, оцимлар.-Т.: «М овароуннацр»,
2 0 0 0
. -
2 1
-
6
.
55
Protestantlik yo'nalishi ilohiyotchisi, sotsiolog va tarixchi E. Tryol’ch
(1865-1923) dinning tarixiy jihatdan tahlil qilib, shunday xulosaga
keladiki, din bir vaqtda Xudoga munosabati jihatidan subyektiv,
tarixiy voqealikka nisbatan obyektiv holatda bo‘ladi.
Keyinchalik protestantlik ilohiyotchi va faylasufi R. Otto (1869-
1937), pravoslav ruhoniysi va faylasufi P.A. Florenskiy (1882-1937),
katolitsizm ilohiyotchisi va sotsiologi amerikalik P.L. Berger (1929 yi!
tug4.), nemis olimi T. Lukman (1927-yil tug4.), nemis faylasufi va
sotsiologi M. Veber (1864-1910), fransuz sotsiologi va faylasufi E.
Dyurkgeym (1858-1917) va boshqalar dinning mohiyatini (xristianlik
yo4nalishlari) va insonning dinga munosabatlari
masalalarini chuqur
va har tomonlama tahlil qilib, ulardan farqli ravishda din falsafasi
borasida muhim nazariy xulosalar chiqarishga muvaffaq bo4ldilar. Bu
jarayondan ilohiyot falsafasi ham chetda qolmadi. Masalan, P.A.
Florenskiy dinni quyidagicha ta’riflaydi: «dinda agar ontologik
jihatdan bizning hayotimiz Xudoda va Xudo bizda bo'lsa,
fenomonolistik jihatdan ruhimizni tinchlantiruvchi harakatlar va
kechinmalar tizimidir».
Protestant ilohiyotchisi Tillich bi Ateist (hudosiz) ham
teistlaming hudo borligiga ishonchini rad etadi. Ammo keng talqinda
u aslida teist hudoga va diniy haqiqatga teistlardan farqli bo4lsada
ishonadi. Ko‘p
qisimda men teizm, oteizm, ognostizm atamalaridan
tor doirada foydalanaman. Shunday qilib, biz teizmning qanday
mavjudligi kabi savollami ko‘zdan kechirdik. Biz an’anaviy
ilohiyotchilar Xudosi va teizmga ko4ra Alloh olam yaratuvchisi va
uning har narsaga qodirligi haqidagi qarashlarga asoslanamiz. Misol
uchun, olamdagi yovuzlik haqidagi faktlarga
oseizmning haqiqatga
yaqin bo'lishi mumkinligi va boshqa. Bizdan teistlar hudosi ha;
narsaga qodirligimi yoki ratsional borliqda yovuzlikning har narsaga
qodirligi haqida hulosalar so4raladi. Teistlar Xudosi haqidagi fikr va
qarashlami aniq bo‘lishini biz savollaming ko4plarida ko4rib chiqdik
va biz ishonamizki ratsional borliqda bo4lishi mumkin bo4lgan uninj
kuch qudratga ishonch haqidagi savol bilan boshlanadi.30
Robinzon monosizmga ko4ra, oldindan
xabar berilishicha teran
g4oya va o4zgarishiar bo4lib o4tgan. U buni yuqorida va ostida degan
ifodalar bilan tasvirlaydi. 44Xudo” tepada, ya’ni bundan yuqorida
Do'stlaringiz bilan baham: 
