Умурзоқов, А. Тошбоев

Меҳнат ресурслари бозори ва меҳнат унумдорлиги

Мустақил Ўзбекистон Республикасида аҳолининг асосий қисми меҳнатга яроқли бўлиб, унинг асосий қисми қишлоқ хўжалик корхоналарида фаолият кўрсатмоқда. Шунинг учун ишчи кучи қишлоқ хўжалигида жуда арзон бўлиб, маҳсулот таннархи таркибида иш ҳақи 35-40 %ни ташкил этади. Етиштирилган маҳсулот ҳажми ва харидорлар ҳам камайиб бормоқда. Шу муносабат билан қишлоқ хўжалигидаги ишчининг ишга бўлган муносабати ва моддий манфаатдорлиги кескин камайиб бормоқда. Чунки етиштирган маҳсулоти, биринчидан, юқори баҳода сотилиши таъминланмай келган бўлса, иккинчидан, кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш пастлиги, меҳнатга яроқли ишчиларнинг кескин ортиб бориши туфайли, ишчининг моддий қизиқувчанлиги камайиб, ишсизлар сони ошиб кетишига сабаб бўлмоқда. Кооператив ширкат хўжаликлари ўрнида фермер хўжаликлари ташкил қилиниши сабабли, қишлоқ хўжалигида кўплаб меҳнат ресурслари бўшатилиб, ишчи ўринлар камайиб бормоқда. Бу йўл билан қишлоқ аҳолисини саноат корхоналарида ишлашга ва ушбу саноатни қишлоққа киритишга манба яратилмоқда. Қишлоқ хўжалигидан меҳнат ресурсларини иш билан мунтазам равишда таъминлаш учун туманда, вилоят ва республика миқёсида меҳнат бозорлари фаолият кўрсатмоқда. Меҳнат бозорининг асосий мақсади аҳолини иш билан таъминлаш бўлиб, аҳолининг малакаси, мутахассислиги, маълумоти ва ишбилармонлигига қараб, уни бу ҳудудда ёки бошқа ҳудудларда ишга жойлаштиришдан иборатдир. Меҳнат бозорларига ҳар бир ишсиз фуқаро ўз аризаси билан мурожаат қилиб, бўш ўринларга қабул қилинади. Меҳнат бозорини шакллантириш, аввало, қишлоқ хўжалиги тармоқларини бир текис ровижлантиришдан иборатдир. Меҳнат бозори ҳар бир фуқаронинг таклифига асосан, иш билан таъминлайди.
Фермер хўжалигида меҳнат унумдорлиги бевосита ва билвосита кўрсаткичлар ёрдамида аниқланади.
Меҳнат унумдорлиги ялпи маҳсулотнинг уни ишлаб чиқариш учун сарфланган иш вақтига (киши-соат) нисбати билан аниқланади. Бу меҳнат унумдорлигининг бевосита кўрсаткичи бўлиб, у қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:


Му  ^Ям
Х
Бунда:
Му - меҳнат унумдорлиги;
Ям¬ - ялпи маҳсулот (ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори);
Х - ялпи маҳсулотни етиштириш учун сарфланган иш вақти (киши-соат).
Бу кўрсаткич ялпи маҳсулот кўлами қанча кўп бўлса ва уни етиштириш учун
сарфланган иш вақти қанча кам бўлса, меҳнат унумдорлигининг шунча юқори бўлишини кўрсатади. Қишлоқ хўжалигида кўпинча маҳсулотлар бир йилда бир марта ишлаб чиқарилади. Шунинг учун меҳнат унумдорлиги бевосита кўрсаткичлар: вақт ҳисобига бажарилган қишлоқ хўжалик иши ҳажми, бир гектар қишлоқ хўжалик экинини ишлаш учун сарфланган меҳнат, бир бош қорамол боқиш учун сарфланган меҳнат каби кўрсаткичлар ёрдамида аниқланади.
Меҳнат унумдорлигининг ўзгариши ва унинг даражасини аниқлашда натурал ва қиймат кўрсаткичларидан ҳам фойдаланилади. Агарда меҳнат унумдорлиги ўсимликчилик ёки чорвачилик бўйича аниқланадиган бўлса, натурал кўрсаткич ўрнида қиймат
кўрсаткичидан фойдаланилади. Барча етиштирилган маҳсулотлар қиймат кўринишида бўлади.

4.