Умурзоқов, А. Тошбоев

Эслатма: «Қ» - мумкин. «-» - мумкин эмас. «х» -қисман мумкин.

Фермер хўжаликлари қишлоқ хўжалик экинларини суғориш ҳар бир экин тури бўйича ишлаб чиқилган технологик карта асосида ва туман ҳокими томонидан қабул қилинган қарорлар асосида олиб борилади. Тоғли ҳудудларда суғориш меъёрлари чўл ва яйлов ерларига нисбатан кам белгиланади. Лекин об-ҳавонинг ноқулай келиши сабабли суғориш меъёрлари талабдан ортиқча берилиши мумкин.

3.7.2-жадвал. Ноқулай табиий шароитларда суғориш усуллари ва ундан

фойдаланиш

Суғориш усуллари	Шўр тупроқларда	Енгил қумоқ тупроқларда	Оғир тупроқларда	Мураккаб ер тузилишида	Катта нишабликда	Шўр сизот суви яқин жойлашганда	Сув захиралари етишмаганда	Шўр сув билан суғорганда	Кучли шамолда
Ер устидан	Қ	х	Қ	х	х	х	х	х	Қ
Ёмғирлатиб	-	Қ	х	Қ	Қ	Қ	Қ	-	х
Тупроқ ичидан	-	х	х	х	Қ	-	Қ	-	Қ

Томчилатиб	-	х	Қ	Қ	Қ	-	Қ	-	Қ
Субирригация	-	х	Қ	-	-	-	-	-	Қ
Туман ҳосил қилиб	Қ	Қ	Қ	Қ	Қ	Қ	Қ	-	Қ

Экиладиган қишлоқ хўжалик экинларининг тури ёппасига экиладиган экинларга ва қаторлаб экиладиган экинларга бўлиниб, уларнинг ҳар қайсиси ўзига мос суғориш ва сув бериш усулларини талаб қилади. Суғориш техникаси қуйидаги талабларга жавоб бериши керак:

• 
  ^{талаб қилинадиган суғориш режимини минимал сув харажати билан амалга} оширишга, тупроқнинг зарур намлигини яратишга;
  
• 
  ^{суғориш тизимининг юқори фойдали иш коэффициенти билан ишлашга;}
  
• 
  ^{тупроқнинг чуқур қатламларига сувни бекор фильтрация бўлмаслигига, буғланишга} ва ташлашга;
  
• 
  ^{юқори меҳнат унумдорлигини таъминлашга суғориш, механизациялаш ва} автоматлаштиришга, дала ишларини механизациялаштиришга халақит бермасликка;
  
• 
  ^{тупроқ ҳосилдорлигини оширишга, тупроқнинг ғоваклик тузилиши таъминлашга;}
  
• 
  ^{эрозиянинг бўлмаслигига.}
  

Ўрта Осиё илмий тадқиқотлар ўсимликчилик институти (ЎОИТЎИ) олимлари томонидан Тошкент вилояти Паркент туманининг катта нишабликли ерларида (0,09 – 0,11) жуяклар бўйича қишки буғдой, маккажўхори, қовунни суғориш, Т-9 полимери билан ишланган эгатлар, қишки буғдой ва маккажўхорини суғориш, полиэтилен шланглар билан қишки буғдой, маккажўхорини суғориш, ППЛ-50-йиғма кўчувчан полиэтилен лотоклар, картошка, қишки буғдойни суғориш, контурли эгатлар билан қишки буғдой, маккажўхорини суғориш, тешикли полиэтилен плёнкалар билан экранлаштирилган эгатларда пахта, маккажўхори ва лавлагини суғориш синаб кўрилган ва бу тажрибаларда 900 м3/га сувни тежашга, тупроқ ирригацион эрозиясини бартараф этишга, ҳосилдорликнинг 1,5-2,0 баробар ошишига, сувчилар меҳнат унумдорлигининг 2 – 2,5 марта ошишига эришилган.
Узумзорларни ва полиз экинларини (қовун, тарвуз, помидор, патисон, картошка, бодринг, булғор қалампири) катта нишабликли ерларда (0,1 – 0,15) томчилатиб ва томчи- найча усулида суғориш технологиясини қўллаш натижасида 40-60% сувни тежашга эришилган.
Суғоришда маргинал (коллектор-ташлама) сувларини ишлатиш натижасида картошка, маккажўхори, олмадан юқори ҳосил олинган Сирдарё вилояти, Ш. Рашидов тумани фермер тхўжаликларида «Байинлих» (Германия) ёмғирлатиш машинаси билан ғўзани суғоришда икки марта сув тежалишига эришилган. Фарғона вилояти, Бешариқ тумани «Дўстлик» фермер хўжалигида ўрмон қаторларини (қайрағоч, терак, лох, тол, тут, анжир, анор), зовур ташлама сувлари билан суғориш мумкинлиги синалган.
Тошкент вилояти, Паркент туманида полиэтилен плёнка билан қопланган эгат орқали суғориш технологияси яхши натижа беряпти. Бунда ирригацион эрозияни бартараф этиш,
буғланувчи сувнинг камайиши, тупроқнинг биологик активлиги, ҳосилдорлик ошиши кузатилган. Ўзбекистон Республикаси Пахтачилик илмий-текшириш институти (ЎзПИТИ) марказий тажриба базасида пахтани алмашлаб экиш, экинларни комплекс томчилаб суғориш синаб кўрилган ва ғўзадан 5-6 ц/га, маккадан 5 ц/га ва 30-35% сув тежалган. Шунингдек, ёппасига экиладиган экинларни ҳам томчилатиб суғориш мумкинлиги аниқланган.
Хоразм вилояти ерларида тежамкор суғориш технологияларини қўллашда қуйидаги натижаларга эришилган:

• 
  томчилатиб суғоришда 45-50% сув тежалган, ғўза ҳосилдорлиги 38,1 ц/га ошган;
  
• 
  тупроқ ичидан суғоришда 1660 м3/га (30%) сув тежалган, ғўза ҳосилдорлиги 39,3 ц/га ортган;
  
• 
  эгатни қарама-қарши суғоришда 2775 м3/га (48%) сув тежалган, ғўза ҳосилдорлиги
  

376 ц/га ошган;

• 
  дискрет импульсли 2735 м3/га (48,8%) сув тежалган, ҳосилдорлик 34,9 ц/га ошган;
  
• 
  КД сувлари ариқ суви билан суғоришда 2020 м3/га (36 %), ҳосилдорлик 27,8 ц/га ортган.
  

Ҳозирги даврда далани суғоришда сувнинг буғланишига, фильтрацияга ва исрофгарчиликни камайтириш учун эгат оралаб суғориш технологияси сувни тежашга имкон беради.
Томчилатиб суғоришни қўллаш қуйидаги масалаларни ечишни талаб қилади:

•