Умурзоқов, А. Тошбоев

Ерни экишга тайëрлаш. Кузги ғалла экинлари бир картага икки йилдан ортиқ экилмайди. Бегона ўтлар билан қаттиқ ифлосланган ëки қоракуя касали тарқалган майдонларга ҳам иккинчи йили экилиши мумкин эмас. Ғаллани пахта, беда, озуқа, сабзавот экинлари ва картошкадан кейин экиш яхши натижа беради. Экинлар тузилмасида ғалла экинлари салмоғи ошганлиги туфайли, пахта-ғалла-беда алмашлаб экишнинг, пахта 40-50 %, ғалла 20-30 %, беда 15-20 % бўлиши зарур.
Кузги нам тўплаш. Кузги нам тўплаш биринчидан шудгорлаш, тупроққа экиш олдиндан ишлов бериш ва экиш сифатини яхшиласа, иккинчи томондан уруғликнинг бир текис ва тезда униб чиқишига имкон беради. Суғориб, сўнгра тупроққа ишлов берилган майдонларда ғалла уруғи қисқа муддатда тўлиқ униб чиқади, кузнинг илиқ ҳароратидан, тупроқдаги намлик ва озуқа моддалардан унумли фойдаланилади, тўлиқ тўплаш фазасини ўтайди.
Бу майдонларда уруғлик фақатгина суғоргандан сўнг ëки ëғин-сочин бўлгандан кейингина униб чиқа бошлайди.
Нам тўплаш учун катта миқдордаги сув билан қисқа ўқариқлар олиниб, бостирилиб суғорилиш талаб қилинади. Суғориш меъëри гектарига 350-400 кубометр.
Ўртача шўрланган майдонларга кузги ғалла экиладиган бўлса (Бухоро, Хоразм, Қорақалпоғистон Республикаси), шўр ювиш учун ерлар ҳайдалади, сўнгра ПР-0,5 русумли чек олиш механизми билан текис жойда 0,25 га, нишаброқ жойларда эса 0,10 га катталикда чеклар олинади. Бундай чекларда тупроқ гектарига 1,5-1,8 минг кубометр сув сарфи билан ювилиши керак. Шўр ювилгандан сўнг, ер етилиши билан чеклар текислангач, ҳар гектарига 20-30 тоннадан гўнг, 300-400 кг. дан аммофос солиб, борона тиркалган чизел билан ишлов
берилади. Тупроғи кучли даражада шўрланган ерларда шўрни тўлиқ ювиш имконияти бўлмаганлиги сабабли ғалла экиш тавсия этилмайди.
Ерни текислаш. Пахта, беда, маккажўхори экилган ерлар текис бўлганлигидан, бу ерларни текислашда занжирли тракторларга ўрнатилган ГН-4 ëки ғилдиракли тракторга тиркаладиган ГН-2,8 русумли механизмлар билан иш олиб борилади. Бу тадбирлар кузги нам тўплаш учун суғорилгандан сўнг амалга оширилиши лозим.
Текисланган ерлар чимқирқарли плуглар билан 22-25 см чуқурликда ҳайдалиши лозим. Бунинг учун ПВР-3,5, ПВР-2,3 мосламали Қ-5-35 ва ПЛН-6-35 маркали иш унуми анча юқори бўлган билан, оғир механик таркибли, бегона ўт босган далаларни эса икки ярусли ПЯ-3-35 русумли плуглар билан 27-30 см чуқурликда ҳайдаш мақсадга мувофиқ бўлади. Шу билан бирга, баъзи қатор ораларига ишлов берилган ўтмишдош экинлар (пахта, маккажўхори, сабзавот ва бошқалар)дан сўнг тупроқнинг намлигига қараб, асосий ҳайдашни ЧКУ-4 КРХУ-4 пахта культиваторлари билан ëки оғир вазнли БДТ-3 дискали бороналар билан ўтказиш ҳам мумкин. Бунда иш унуми анча юқори бўлади, ғаллани мақбул муддатларда экишга имкон туғилади. Экиш олдидан ҳайдалган, ўғитланган очиқ майдонларга ЧКУ-4 маркали чизель культиватор, сўнгра мола билан икки йўналишда ишлов берилади.
Дон экишда тайëрланган майдон фосфорли ўғитлар билан ўғитланиб, сўнгра С3-3,6 маркали ғалла экиш селкаси билан бир томонлама сув йўналишига қараб экилади. Икки томонлама экиш яхши натижа бермайди. Экиб бўлинган майдонда ГХ-4 ëки КХУ –4 маркали жуяк олувчи ва культиватор ëрдамида суғориш жуяклари олинади.
Нам етарли майдонларда экишнинг мақбул чуқурлиги 3-4 см, тупроғи енгил, қумоқ, намлик тезда сўрилиб қоладиган тупроқларда, айниқса чўл туманларда экиш чуқурлиги 4-5 см қилиб белгиланади.
Ўсиб турган ғўза қатори орасига кузги ғалла экиш технологияси бўйича ғўзапоядан тозаланган майдонларни ҳайдаб, текислаб ғалла 10-15 октябргача экилса, ҳосили мўлжалдаги гектаридан 50-60 ц ташкил қилади.
Ўсиб турган қатор орасига ғалла экиш технологияси қуйидагича: ғўза қатор орасига ғалла экиладиган майдонлар аввалдан аниқланиб, бундай далаларга ғўзанинг эртапишар навларини экиш лозим, барча агротехник чора-тадбирлар (суғориш, озиқлантириш, дефолиация ва бошқалар) пахтанинг эртароқ пишиб етилиб, ҳосилни тезроқ йиғиб олинишига қаратилиши лозим. Пахта октябрнинг биринчи ярмигача бўлган муддатда машина ëрдамида 2 марта териб олингандан кейин подбордан тозаланади, шундан сўнг ғўза қатор орасига экилади.
Ғўза қатор орасига ғалла экиш агрегати Т28х4 ëки МТЗ-80 тракторига тиркаладиган пахта культиватори (КРХ-4) устига ўрнатилган С3-3,6 маркали дон сеялкасининг уруғ ва ўғит соладиган қутисидан иборат. Бунда қатор оралиғига культиватор ишчи органлари (ККО ишчи органлар) ëрдамида тупроқ юмшатилиб, бир пайтнинг ўзида ғалла экинлари уруғи экиб борилади. Уруғни экиш чуқурлиги 3-4 см. экишдан кейин югуртириб суғорилади. Нам тупроқ қатлами 50-60 см гача етиши зарур.
Бошоқли дон экинларидан гектарига 50-60 ц ҳосил етиштириш учун гектарига 25-30 тонна чириган гўнг, соф озуқа модда ҳисобида 160-180 кг азот, 90 кг фосфор, 60 кг калийли ўғитлар берилиши зарур. Маҳаллий, фосфорли ва калийли ўғитлар экин экиш олдидан
берилиши лозим. Кузда экиш олдидан ëки экиш билан бирга, тупроқ унумдорлигига қараб, 25-30 кг азотли (соф ҳолда) ўғитлар берилиши зарур. Экиш олдидан ишловларда аммофос ўғити ëки гўнг берилган далаларга кузда азотли ўғитлар солинмайди. Азотли ўғитларнинг қолган қисми (135-150 кг) баҳорда табақалаштирилган ҳолда гектарига 65-75 кг дан берилади. Биринчи азотли озиқлантириш ўсимликнинг қишдан чиқиши билан тўплаш даврида (феврал-март), иккинчи озиқлантириш бошоқли дон экинларнинг найчалаш даврида (март-апрель) ўтказилади. Тупроғи чиринди ва озуқа моддаларга бой бўлган ëки беда ва бошқа дуккакли дон экинларидан сўнг экилган ғалла майдонларни ўғитлашда юқорида кўрсатилган ўғитларнинг йиллик меъëри 10-15% га камайтирилиши мумкин. Аксинча, тупроғи унумсиз ва шўри ювилган ерларда бу кўрсаткичлар 15-20% оширилиши зарур. Шуни унутмаслик керакки, азотли ўғитларнинг меъëрдан ортиқ берилиши ғалла ўсимлигининг ҳаддан ташқари ғовлаб кетишига олиб келади. Бу ҳолатда ўсимликнинг ëппасига ëтиб қолиши натижасида ҳосил камаяди.

3.