Умурзоқов Ў. П., Тошбоев А. Ж., Тошбоев А. А. Фермер хўжалиги

9.3. Давлат ва нодавлат корхоналарига маҳсулот сотиш ва уни такомиллаштириш

Фермер хўжпликлари ўзлари етиштирган чорвачилик, сабзавотчилик, боғдорчилик ва узумчилик маҳсулотларидан ўз ҳохишича фойдаланмоқда.
Давлат буюртмаси фақат пахта ва донгагина сақланиб қолган бўлиб, унинг миқдорлари 1995 йилда пахта ва дон бўйича 30 фоизгача қисқартирилди³.
Пахта хом-ашёси бўйича давлат буюртмаси 30 фоизгача камайтирилган. Пахта хом-ашёсини тайёрлаш, уни қайта ишлаб толасини сотиш марказлаштирилган ҳолда “Ўзпахтасаноат” уюшмаси ва унинг ҳудудий акциядорлик бирлашмалари орқали амалга оширилмоқда. Давлат буюртмасини бажарган хўжаликлар ихтиёрида ҳосилнинг 70 фоизи қолади. Пахта етиштирувчилар бу пахтани эркин сота олмайдилар, унинг харидори “Пахтасаноат” уюшмасининг ҳудудий акционерлик бирлашмаларидир. Пахта етиштириш режасини бажарган хўжаликларга завод ишлаб чиқариш нархларида ёғ, шелуха ва кунжара сотилмоқда. Пахта хом-ашёсини етиштириш режасини бажармаганларга берилмайди. Давлат буюртмасидан ортиқча пахта етиштирган (давлат буюртмалари нархидан юқорироқ нархларда) хўжаликлар “Пахтасаноат” ҳудудий бирлашмаларига шартномада баҳода сотади. Чунки республикада пахта давлат монополияси бўлиб, унинг эркин бозори шаклланмаган “Буюртмадан” ортиқча пахта хом ашёсини эркин сота олмайдилар. Фермер ишловчиларга иш ҳақини пул ва натура (ёғ, шелуха ва кунжара каби маҳсулотлар)да тўла йди.
Пахта хом ашёсини тайёрлаш тизимида ички бозорни эркинлаштириш зарур. Чунки фермер ўзлари етиштирган пахта хисобига шелуха, кунжара, ёғ ва чигитни қайта ишлаш заводидан сотиб олмоқдалар. Аслида фермернинг маҳсулоти керак бўлса, чигитни қайта ишлаш харадатлари (ҳамда уларнинг фойдалари)ни тўлашлари керак. Ёғ заводларидан ёғ (шелуху, кунжара) нархидан, чигитнинг нархини чеириб ташлаган ҳолда ҳисоб-китоб қилишлари лозим.
Шундай қилиб фермер хўжаликлари давлат буюртмасидан ортиқча пахта хом ашёсини эркин баҳода сотиш орқали ўз фаолияти ни интеграциялаштиради.

9.4. Фермер хщжалигида маркетинг хизматини ташкил этиш

Фермер хўжалиги ишлаб чиқариш самарадорлигига таъсир этувчи омиллар икки гуруҳга: ишлаб чиқариш ва бозор муносабатларига бўлинади. Ишлаб чиқариш омилларига ер, сув, меҳнат ресурслари, асосий ва айланма воситалардан фойдаланишнинг самарадорлигини ошириш ва ишлаб чиқариш ҳаражатларини камайтириш омиллар киради.
Бозор омилларига – бозор коньюктурасининг ҳолати, истиқболи, унинг динамикаси, рақобат шароитлари ва кўлами киради. Бошқача қилиб айтганда, бозор омилларига - маҳсулотнинг баҳоси унга бўлган талаб ва таклиф, рақобатдаги маҳсулотлар миқдори, рақобатчиларнинг бозор сиёсати ва бошқалар киради.
Бозор муносабатларига ўтиш билан тижорат иқтисодни ўрганиш, маҳсулот сифатини яхшилашга эришиш маркетинг тушунчасининг асосини ташкил этади.
Маркетинг (ингл. Market-бозор) – бу тадбиркор муҳитини, бозорини, истеъмолчининг аниқ талабини ва улар учун ишлаб чиқарилган товар ва хизматларни кўзда тутишни ўрганишга асосланган, қишлоқ хўжалик корхоналарининг ишлаб чиқариш, сотиш ва хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бозор концепциясидир. Маркетинг тор маънода товар ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчи ўртасидаги хизматни, товарни сотиш жараёни билан бевосита боғлиқ бўлган бошқаришни ўз ичига олган тадбиркорлик фаолиятидир. АҚШда маркетинг кенг маънода узоқни кўра билиш, бошқариш ва товарга бўлган эҳтиёжни қондириш, муомала воситаси орқали хизматни хизматни ташкил этиш, янги ғояни ҳаётга тадбиқ этиш деб тушунилади. Маркетинг фаолияти – баҳолар системаси, маҳсулотларни сақлаш, жойлаштириш, савдо марказларини яратиш, маҳсулотни сотиш, савдо ходимларини бошқариш, кредит бериш, маҳсулотни ташиш, социал талабларни бажариш, савдо шаҳобчаларини очиш учун жой танлаш, истеъмолчиларни ўрганиш, улгуржи, чакана савдони ва кўргазмаларни ташкил этиш, жамият билан муносабатларни яхшилаш, бозор тадқиқотларини олиб бориш, товарларнинг сифатига кафолат бериш билан шуғулланади. Маркетингнинг вазифаси – сотиб олиш, сотиш, маҳсулот ташиш ва уни сақлаш, молия маблағлари билан таъминлаш, маҳсулотни кўргазмага қўйиш ва бозор маълумотларини йиғишдан иборат.
Қишлоқ хўжалиги маркетингининг мақсади – талабни шакллантириш ва рағбатлантириш, ишлаб чиқариш режалари, қабул қилинадиган бошқарув қарорларининг асосланганлигини таъминлаш ва маҳсулотлар савдоси, бозор ҳиссаси ва фойдасини кўпайтиришдан иборат.
Маркетинг тизимларидан фермер хўжалигини ривожлантиришда фойдаланиш ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, 1. қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштириш кўп жиҳатдан об-ҳаво шароитига боғлиқ. Бу қишлоқ хўжалигида товар ишлаб чиқарувчиларни маҳсулот сифати ва ҳажми (миқдори) устидан назорат олиб бориш имкониятини маълум даражада чеклаб қўяди. Фермер хўжалиги фаолиятида 3 модел:
Биринчи модель товар ишлаб чиқарувчининг қулай иқлим шароитидаги фаолияти билан аниқланади. Бу чорвачилик ва деҳқончилик маҳсулотларининг умумий ҳажмини кўпайиши билан боғлиқ.
Иккинчи модель иқлим шароити ноқулай бўлган вазиятда мўлжалланган бўлади. Бунга ҳосилни сақлаб қолиш учун қўшимча меҳнат ва бошқа ресурсларни жалб этиб, ҳосилни йиғиштириб олишни, жадаллаштириш, ҳосилни сақлаб қолишнинг бошқа тадбирларини амалга ошириш киради. Ниҳоят, учинчи модель, бахтсиз ҳодисалар эҳтимоли бўлганда товар ишлаб чиқарувчи томонидан қўлланиладиган тадбирлардан иборат бўлади.
2. Аҳолини озиқ-овқатга бўлган талабини қондириш кафолатини бера оладиган қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштириш.
Бу хусусият саноатга нисбатан қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари учун маълум афзалликлар яратади, чунки қишлоқ хўжалигида маҳсулот сотишнинг ноқулай шароити йўқ. Келтирилган маълумотлар деҳқончилик секторида маълум даражада зикр этилган олдинги хусусиятларнинг мавжудлиги билан қопланади.
3. Тез бузиладиган, катта ҳажмдаги маҳсулотлар, биринчидан омборларнинг (сабзавот, полиз, мева сақлашга мўлжалланган) мавжудлиги, иккинчидан, товар ишлаб чиқарувчиларнинг қисқа вақт ичида бу маҳсулотларни реализация қилишни тақозо этади.
4. Бир хил товар ишлаб чиқарувчилар қанчалик кўп бўлса, бозорда уларнинг ҳар бирига тўғри келадиган улуши кичик бўлади. Шу билан маркетинг тадбирларини амалга ошириш билан боғлиқ бўлган зарурий шартлар бўлиши керак.
а) ишлаб чиқариш ҳажмининг бозорга таъсир этиши, талабнинг ошиб бориши, ҳаражатларни қоплаш қобилияти ва бошқалар катта маблағни талаб қилади.
б) нормал иш жараёни - бозорга мослашиш, товар ишлаб чиқарувчининг у ёки бу маҳсулот етиштиришга қодирлиги, ишлаб чиқаришдаги хавф-хатар ва бошқаларга товар ишлаб чиқарувчи маъсул ҳисобланади.
Юқоридан кўринадики, маркетинг энг аввало кейинги маҳсулотни қайта ишлаб чиқарувчилар (озиқ-овқат ва енгил саноат корхоналари) етазиб беради. Ҳар хил товар ишлаб чиқарувчилар фаолиятини горизонтал интеграция, қайта ишловчи корхоналар ва савдони эса вертикал интеграция асосида бирлаштиради.
Товар ишлаб чиқарувчи ва қайта ишловчи корхоналарнинг биргаликдаги фаолияти (ҳамкорлик формаси) мезомаркетинг (мезо-ўрта, оралиқ) бўлиб, аграр иқтисодиётда ҳукмрон мавқега эгадир. Шу билан бирга саноатнинг бошқа соҳаларида бу шакл микромаркетинг (кичик корхона ва товар ишлаб чиқарувчи) деб аталади.
5. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини асосан шаҳар аҳолисини истеъмол қилиши ҳам ҳар хил воситачилар маҳсулотни сотиш заруриятини туғдиради. Бу эса товар ишлаб чиқарувчилар оладиган даромаднинг камайишига олиб келади, чунки маҳсулот қийматининг маълум қисми воситачиларда қолади.
6. Энг муҳим социал жиҳатлардан бири, қишлоқ хўжалигида товар ишлаб чиқарувчиларнинг бозордаги фаолиятини давлат томонидан тартибга солиб туриш ва уни социал ҳимоя қилишдир. Режалаштириш иқтисодидан бозор муносабатларига ўтиш даврида бозордаги вазият сезиларли даражада ўзгаради, бу эса ҳар хил қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг бозордаги ҳолатини ўзгартиришига таъсир этади.
Агар режали иқтисодиётда қишлоқ хўжалик маҳсулотлари учун давлат тайёрлов баҳоси амал қилиб, маҳсулот сифатидан қатъий назар қабул қилиш кафолати таъминланган бўлса, бозор иқтисодиётида баҳо талаб ва таклифга қараб ўзгариб туради.
Маркетинг сeбъекти товар ишлаб чиқаришни ва хизматни ташкил этишни, улгуржи ва чакана савдо ташкилотларини маркетинг соҳаси мутахассисларини ва ҳар хил истеъмолчиларни ўз ичига олади.
Маркетинг маҳсулотни етиштириш ва сотишнинг аниқ дастурини тузиш, бозордаги ўзгаришларга тезда ўрганиш ва рақобатда маълум афзалликларга эга бўлиш имкониятини яратади. Маркетинг концепцияси хоҳлаган товар ишлаб чиқарувчилар ёки хўжаликлар (ширкат, деҳқон, фермер ва бошқалар) томонидан улар етиштириган маҳсулот туридан қатъий назар кенг кўламда қўлланилади.
Маҳсулот турларидаги фарқ, маҳсулотни бозорда сотишнинг ўзига хос хусусиятлари савдо операцияларини амалга оширишда универсал маркетингдан фойдаланиш мумкин.
Маркетинг фаолиятининг доираси кенг бўлиб, унда баҳолар системаси, маҳсулотни сақлаш, жойлаштириш, савдо марказларини яратиш, маҳсулотни сотиш, савдо ходимларини бошқариш, кредит бериш, маҳсулотни ташиш, социал талабларни бажариш, савдо шахобчалари очиш учун жой танлаш, истеъмолчиларни ўрганиш, улгуржи, чакана савдони ва кўргазмаларни ташкил этиш, жамият билан муносабатларни яхшилаш, бозор тадқиқотларини олиб бориш, товарларнинг сифатига кафолат бериш ва ҳоказолар билан шуғулланади.
Маркетингнинг конкрет функциясига сотиб олиш, сотиш, маҳсулот ташиш ва уни сақлаш, саралаш, молия маблағи билан таъминлаш, маҳсулотни кўргазмага қўйиш ва бозор маълумотларини йиғишдан иборат.
Маркетинг бозор ҳолати тўғрисида доимий маълумотга эга бўлиб қишлоқ хўжалик маҳсулотларига бўлган талаб динамикаси ва баҳосига оид маълумотлар ўрганиш, дастурни ишлаб чиқиш учун жаҳон бозори ҳолати ва динамикаси тўғрисида етарли маълумотга эга бўлиш керак.
Бундай маълумотларни олиш ҳар хил йўл билан амалга оширилиши мумкин. Биринчидан, мамлакат миқёсида деҳқончилик маҳсулоти баҳоси ва унга бўлган талаб тегишли ахборот органлари томонидан таъминланади. Иккинчидан, амалдаги маркетинг бўлинмалари хизматига мурожаат қилиш ёки бир неча товар ишлаб чиқарувчилар кооперативини ташкил этиш мақсадга мувофиқ бўлади. Ташқи бозор ҳолати билан танишиш учун деҳқончилик бозори ҳолатини ўрганиш билан шуғулланувчи экспорт ташкилотларига мурожаат қилиш лозим.
Товар ишлаб чиқарувчилар фаолиятида кўргазма муҳим ўрин тутади. Кўргазма тор маънода маҳсулотнинг истеъмол хусусиятлари тўғрисидаги маълумотни шу маҳсулотга бўлган талабни янада ошириш учун хизмат қилади.
Маҳсулот кўргазмасини ташкил этиш йўллари ҳар-хил. Ахборот органлари орқали кўргазмалар ташкил этиш, катологлар, шиорлар, буклетлар ишлаб чиқиш ва ҳоказо. Маҳсулот турлари (сабзавот, мева, зотли моллар ва қўйлар) бўйича умумий ва ихтисослашган кўргазмалар ва маҳсулотни сотиш бўйича ярмаркалар ташкил этиш. ярмарка ва кўргазмалар савдо битимлари тузиш жойи бўлиб ҳам хизмат қилади.
Маркетинг вазифалари орасида бозорни ҳар томонлама ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Турли гуруҳдаги истеъмолчилар талаби ва эҳтиёжини қондириш учун ишлаб чиқаришга ва маҳсулотларни реализация қилишга боғлиқ тадбирларни ишлаб чиқишга тўғри келади. Бу эса ўз навбатида бозор иқтисодиётини ўрганувчи мутахассислар ва маркетинглар томонидан товар маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларнинг илмий ва амалий фаолиятига тегишли ахборотларни йиғиш, таҳлил қилиш билан боғлиқ бўлган комплекс ишларни бажаришдир.
Товарнинг рақобат қобилиятини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Бу бир хил товар ишлаб чиқарувчилар товарларини таққослаш йўли билан, яъни товарнинг сифати, баҳоси ва унга сарф қилинган ҳаражатлар билан аниқланади. Аниқланган камчиликларни бартараф этиш товарнинг рақобат қобилиятини оширади.
Маҳсулот сифати муҳим иқтисодий категория бўлиб, маҳсулот сифатини яхшилаш аҳолини озиқ - овқатга бўлган эҳтиёжини тула тукис қондиришга хизмат қилади, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши самарадорлигини ошириш имконини беради. Маҳсулот сифатига талаб, истеъмолчилар ва давлат органлари томонидан шаклланади. Маҳсулот сифатини аниқловчи омил - истеъмолчининг талаби, бозор ва рақобатдир.