Умурзоқов Ў. П., Тошбоев А. Ж., Тошбоев А. А. Фермер хўжалиги

8.3. Фермер хўжаликларида инвестициядан фойдаланишнинг самарадорлик кўрсаткичлари

Фермер хўжаликлари маҳсулот етиштириш ва хизмат кўрсатишни ташкил қилиш учун сармоя сарф этади. Бозор иқтисодиёти шароитида эса, ҳар бир инвестор сармоясини сарфлашдан олидин сармоя сарфланадиган тадбир қандай натижа беришини, унинг иқтисодий самараси қандай бўлишини билишни талаб этади. Фермер хўжалиги ҳам сарфланадиган ëки йўналтирадиган капитал сарфларни, узоқ муддатга фойдаланиладиган воситаларни ташкил этишга қаратилган маблағлар самарасини лойиҳалаштириш жараëнини кўзда тутади.
Фермер хўжалиги бирон тадбирни амалга ошириш учун ташқаридан маблағ жалб қиладиган бўлса, тадбирни ифода этувчи лойиҳада кўзда тутилган сарф-ҳаражатлари иқтисодий самарадорлиги аниқ ҳисобланган бўлиши керак. Бу лойиҳани техник-иқтисодий жиҳатдан асосланганлигини (ТЭО) ифодоловчи ҳужжатда акс эттирилади. Бу масалани ҳал қилишда капитал сарфлар ва инвестициянинг иқтисодий самарадорлигини аниқлаш усулидан фойдаланилади.
Узоқ муддатга қилинадиган инвестициянинг абсолют ëки мутлақ самарадорлиги қиëсий ëки нисбий самарадорлиги аниқланади.
Мутлақ самарадорлигк Фермер хўжалиги сарф қилган сармоя натижасида қўшимча натижа, яъни сарф қилган сармоянинг бир бирлигига олган қўшимча ялпи даромад ва фойда билан ифодаланади. Фермер хўжалиги бўйича бу қуйидаги формула билан аниқланади:
СС_а қ
Бунда: СС_а – мутлақ самарадорлик;
Ф – қўшимча олинган фойда;
С – сармоя (инвестиция) нинг ўсган қисми.
Масалан, Фермер хўжалиги бозор иқтисоди талаблари даражасида бўлишини таъминлаш учун комплекс тадбирларни амалга ошириш хўжалик фойдасини ҳар йили 8 млн. сўмга ошириш имкониятини беради. Бунда сарф-ҳаражатларнинг самарадорлик коэффициенти – 0,27 ни ташкил этади.

Инвестиция айрим воситалар ва йўналишлар бўйича сарфланганда мутлақ самарадорликни аниқлашда қуйидаги формуладан фойдаланилади:



Бунда: Т_о- сармоя қилингунга қадар бўлган даврдаги маҳсулот бирлиги;
Т₁ - сармоянинг қилингандан кейинги таннарх;
М- сармоя қилиши натижасида олинган маҳсулот ëки иш ҳажми.
Масалан, Фермер хўжалиги сигирларидан сут соғиб олишни механизациялаш учун соғиш агрегатларини сотиб олиб ўрнатди. Бу тадбирларга 15 млн. сўм сарф-ҳаражат қилди. Натижада 100 бош сигирнинг ҳар бири 3000кг (30 центнер) сут берадиган, қўлда соғиладиган сигир машиналар ëрдамида соғиладиган бўлди. Сигирлар қўлда соғилганда 1 центнер сут таннархи – 1300 сўм бўлган бўлса, уларни машинада соғиш натижасида 1 центнер сут-таннархи 1200 сўмни ташкил этди. Шу тариқа ҳар бир центнер сутни соғиб олишдан – 100 сўм тежашга эришилди. Маълумотларни юқоридаги формулага қўйиш орқали бу тадбирга қилинган сарфларинвестиция иқтисодий самарадорлигини аниқлаймиз:
Бу тадбирга қилинган сарф-ҳаражат мутлоқ самарадорлик коэффициенти – 0,2 га тенг бўлди. Сармоя сарфларининг меъëрий самарадорлик коэффициенти – 0,14 сўмга тенг. Энди сарф-ҳаражатларнинг самарадорлигини янада тўлиқроқ тушуниш учун уларни қоплаш муддатини билиш керак, яъни бу сарфлар ўз қийматини олинган қўшимча даромадлар билан неча йилда қоплайди? Сарф-ҳаражатларни қоплаш муддати қуйидагича аниқланади:
Корхона бўича:

Айрим йўналишлар:

Сармоя тури бўйича меъëри:

ҚМ т
Ҳар иккала тадбирда ҳам қоплаш муддати меъëрий муддатдан кам бўлганлиги сарф-ҳаражатнинг иқтисодий самарали эканлигини кўрсатади.
Қиëсий ëки нисбий самарадорлик.
Бу усулдан бирор бир тадбирни бир неча йўлда амалга ошириш мумкин бўлган тақдирда фойдаланилади. Бу усулда иқтисодий баҳо беришнинг асосий мезони энг кам ҳаражат қилиш ҳисобланиб, қуйидаги формула билан ифодаланади:
СҚН*К→min
Бунда: С –маҳсулот ëки иш бирлиги учун қопланган жорий ҳаражатлар;
Н- капитал сарфлар ëки инвестициянинг меъëрий даражаси;
Т- у ëки бу йўналишдаги капитал сарфлар ëки инвестиция.
Масалан, Фермер хўжалиги бошоқли дон экинлари ҳосилини ўриб-йиғиб олувчи комбайн харид қилмоқчи. Ишлаб чиқариш омиллари бозорида 3 хил русумдаги комбайн мавжуд бўлиб, бири Россия Федерациясида ишлаб чиқарилган «Енисей» комбайди, баҳоси 16 млн. сўмни, иккинчиси АҚШ да ишлаб чиқарилган «Кейс» комбайни, баҳоси 22 млн, учинчиси германияда ишлаб чиқарилган «КСА» комбайни, баҳоси 19 млн.сўм.
Комбайнлар паспортида кўрсатилагн техник маълумотларга кўра мавсумда «Енисей»- 600 тонна, «Кейс» -1200 тонна, «КСА» комбайни эса –840 тонна бошоқли донни ўриб-йиғиб олиши мумкин.
Ҳар бир русумдаги комбайн билан ўриб-иғиб олишга кетган жорий ҳаражатлар 1 тонна ҳисобига «Енисей» комбайнида – 50 минг сўмни, «Кейс» комбайнида – 35 минг сўмни, «КСА» комбайнида – 40 минг сўмни ташкил этган. Мюқорида келтирилган маълумотларни нисбий (таққослама) самарадорликни аниқлаш формуласига қўйиш орқали қайси русумдаги комбайнни сотиб олиш фермер хўжалиги учун иқтисодий самарали эканлигини аниқлаймиз:
«Енисей» 50Қ0,16*26,6қ54,2 минг сўм;
«Кейс» 35Қ0,16*18,3қ37,9 минг сўм;
«КСА» 40Қ0,16*22,6Қ43,6 минг сўм.
Ҳисоблардан кўриниб турибдики, фермер хўжалиги «Енисей» русумли комбайнни сотиб олганад 1 тонна бошоқли донни ўриб-йиғиб олишга бир хилликка келтирилганда – 54,2 минг сўм, «КСА» комбайнини харид қилганда – 43,6 минг сўм, «Кейс» комбайнидан фойдаланганда – 37,9 минг сўм сарф қилган бўларди. Ëки «КСА» комбайнидан фойдалангнадан кўра – 5,7 мингга «Енисей» га нисбатан эса – 16,3 минг сўм кас сарф қилишга эришади. Шунинг учун фермер хўжалиги «Кейс» русумли комбайнни сотиб олгани маъқул.