|
3. Qobiliyatlar tuzilishi
SHaxs egallashi shart hisoblangan faoliyat, u xohta’lim, xoh meh-nat, xoh o‘yin, xoh sport bo‘lishidan qat’i nazar, uning bilish jara-yonlariga, aqliy xislatlariga, hissiy-irodaviy jabhalariga, senso-motor sohasiga, xarakterologik xususiyatlariga muayyan talablar qo‘yadi va ularning hamkorlikdagi sa’y-harakati tufayli muvaffaqiyatlar-ga erishiladi. Psixologik ma’lumotlarga qaraganda, insondagi yuk-sak ko‘rsatkichga erishgan sifat harchand ustuvorlikka ega bo‘lmasin, u talablarni qondirish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. Ayrim hollarda alohida namoyon bo‘lgan psixik xususiyat (xislat) faoliyatining yuk-sak mahsuldorligi va samaradorligini ta’minlash qurbiga ega, u qobiliyatlar uddalay oladigan imkoniyat bilan bab-baravar kuch quv-vat tariqasida vujudga keladi, degan faraz o‘zini oqlamaydi. SHu-ning uchun qobiliyatlar murakkab tuzilishga ega bo‘lgan psixik si-fatlar (xislatlar) majmuasidir deyish juda o‘rinlidir.
Qobiliyatlar sifatida ro‘yobga chiqadigan psixik xislatlar maj-muasining tuzilishi yaqqol va alohida faoliyat talabi bilan belgi-langanligi tufayli har qaysi turdagi faoliyatlar uchun o‘ziga xos tarzda qo‘yilishi turgan gap. Buning uchun ayrim misollarni tahlil qilib o‘tamiz:
matematik qobiliyat: matematik materiallarni umumlashtirish, mulohaza yuritish jarayonini qisqartirish, matematik ish-amallar-ni kamaytirish, masalani idrok qilish bilan natijasi o‘rtasida aloqa o‘rnatish, to‘g‘ri va teskari fikr yuritishdan engil o‘tishlik, masala echishda fikr yuritishning epchilligi kabilar;
adabiy qobiliyat: nafosat hislarining yuksak taraqqiyot dara-jasi, xotirada yorqin ko‘rgazmali obrazlarning jonliligi, «til zeh-ni», behisob xayolot, ruhiyatga qiziquvchanlik, o‘zi ifodalashga inti-luvchanlik va boshqalar. Ajratib ko‘rsatilgan qobiliyatlar tarkibi-dan ko‘rinib turibdiki, matematik va adabiy qobiliyatlar o‘zaro bir-biriga o‘xshamagan talablari bilan tafovutga egadir. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, pedagogik, musiqaviy, texnik, konstruktorlik, tibbiy qobiliyatlar va shunga o‘xshash qobiliyatlar tuzilishi maxsus xususiyatga ega bo‘lib, kasbiy ahamiyat kasb etishi mumkin.
YAqqol qobiliyatlar tuzilishini tashkil qiluvchi shaxsning xis-latlari, fazilatlari orasida ustuvorlik qilsa, ayrimlari yordam-chilik vazifasini bajaradi. Ma’lumki, pedagogik qobiliyatlar tu-zilishida etakchi xislatlar sifatida pedagogik odob (takt), bolalar-ni sevish, o‘quvchilar jamoasini tashkil qilish va uni boshqarish, kuzatuvchanlik, talabchanlik, bilimlarga chanqoqlik, bilimlarni uza-tishga uquvchanlik va shunga o‘xshashlar tan olinadi. O‘qituvchilik qobiliyatining yordamchi (qo‘shimcha) fazilatlariga quyidagilar ki-radi: artistlik, nutqiy qobiliyat, diqqatni taqsimlash, akademik qobiliyatlar va hokazo. Pedagogik qobiliyatlarning etakchi (asosiy) va yordamchi (qo‘shimcha) tarkiblari, jabhalari ta’lim jarayoni mu-vaffaqiyatini ta’minlaydigan birlikni (birikuvni) yuzaga kelti-radi hamda o‘qituvchi shaxsi bilan bog‘liq bo‘lgan hamkorlik indivi-dual faoliyatini tashkillashtiradi. Qobiliyatlardan muayyan dara-jada umumiy va torroq ma’noda maxsus sifatlarni ajratish orqali ma’lum turkum tizimini yuzaga keltirish mumkin. Bundan kelib chiqqan holda qobiliyatlar guruhiga ajratish maqsadga muvofiq. Umumiy qobiliyatlar (sifatlar) maxsus qobiliyatlarga (sifatlarga) zid tarzda taqin qilish mumkin emas. SHaxsning umumiy qobiliyatlari ularni hosil qiluvchi omillar yaqqol psixologik hodisa yoki voqe-likdir. Maxsus qobiliyatlar ko‘lam jihatdan torroq bo‘lishiga qara-may, chuqurroq mohiyatni o‘zlarida mujassamlashtiradi.
Rus olimi I. P. Pavlov o‘z ta’limotida « badiiy», «fikrlovchi», «o‘rta» tiplarga ajratilgan shaxslarning ana shu uchta tipdan bitta-siga taallukli ekanligini tavsiflab beradi. Muallif ushbu tipo-logiyani yaratishda oliy nerv faoliyatining birinchi va ikkinchi signal tizimidan iboratligi to‘g‘risidagi ta’limotiga asoslanadi. Birinchi signallar va ikkinchi signallar tizimi esa obrazlar haqida so‘zlar orqali signal berishdan iboratdir. Ikkinchi signallar ti-zimi I. P. Pavlov tomonidan «signallarning signali» deb nomlan-gan edi. Ushbu tipologiyani osonroq qilib quyidagicha tushuntirish mumkin:
shaxs psixik faoliyatida birinchi signallar tizimining sig-nallari nisbatan ustunlik qilsa inson «badiiy» tipga taalluqli-dir;
mabodo «signallarning signali» nisbatan ustuvor bo‘lsa — bu shaxs «fikrlovchi tipga» munosibdir;
agarda har ikkala signallar aralashib ketgan bo‘lsa (birortasi ning ustunligi sezilmasa) — bu inson «o‘rta tipga» mansub odamdir. 4) Tipologiyaning o‘ziga xos tomonlari qisqacha ifodalanganda yoki tavsif qilinganida quyidagilar namoyon bo‘ladi:
«Badiiy tip» uchun bavosita taassurot, taassurotlar, jonli tasavvur, yorqin idrok, his-tuyg‘ular (emotsiyalar) natijasida vujudga keladigan obrazlarning yorqinligi xosdir.
«Fikrlovchi tip» uchun mavhumlarning, mantiqiy tizilmalar-ning, nazariy mulohazalarning, metodologik muammolarining us-tunligi muvofiqdir.
Badiiy tipning mavjudligi aqliy faoliyatning zaifligi yoki aqlning etishmasligini bildirmaydi, lekin bu o‘rinda gap psixika-sining obrazlari jabhalarini fikrlovchi tomonlari ustidan nis-batan ustuvorligi haqida borada, xolos. Biroq shuni ta’kidlash jo-izki, shaxsning ikkinchi signallar tizimi birinchi signallar tizimidan ustunlik qiladi va bu ustuvorlik mutlakdik xususiyatiga egadir. Ma’lumki, insonlarning hayot va faoliyatlarida til bilan tafakkurning o‘rni hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi, shaxs tomonidan borliqni aks ettirish jarayoni so‘zlar, fikrlov vositasida ro‘yobga chiqariladi.
Signallar tizimi orasidagi munosabatni matematik tarzda qu-yidagicha aks ettirish mumkin:
A) S > S, S - ikkinchi signallar tizimi, S - birinchi signallar tizimi;
B) birinchi signallar tizimining ikkinchi signallar tizimidan nisbatan ustunligi («badiiy tip»): S> S QM (t - mazkur tip namo-yandalarining borliqni emotsional va obrazli bilish xususiyati ji-hatidan ajratuvchi belgisi);
V) «fikrlovchi tip» mana bunday ifodalanishi kuzatiladi:
S+ p >S (p - mazkur tip namoyandalarini boshqalardan ajratuv-chi olamga mavhum munosabatning xususiyati).
SHunday qilib, shaxsning u yoki bu faoliyatiga tayyorligi tariqa-sida yuzaga keladigan har qaysi yaqqol qobiliyatlar tuzilishi o‘z tar-kibiga etakchi va yordamchi, umumiy va maxsus nomdagi majmua sifat-larni (xislatlarni) qamrab olgan bo‘lib, murakkab tizimdan iborat-dir.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
