Umumiy psixologiya” fanidan Mavzu: “Tafakkur va intellektual testlar” kurs ishi bajardi

II BOB . INTELLEKT HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
2.1 Intellektni o‘lchashda zamonaviy testlar tarixi.
Intellektni o‘lchash tarixida dastlabki qadamni ingliz olimi Frensis Galton tomonidan amalga oshirilgan. Galtoninng fikricha xarakter irsiyat yo‘li bilan avlodddan-avlodga o‘tar ekan. U bunga bog‘liq ravishda aqliy qobiliyatlarni irsiyat yo‘li bilan tushuntirmoqchi bo‘lgan. Galtonning tadqiqotlari unchalik yaxshi natijalarni ko‘rsatmadi va erkak kishilarning natijali ayollarninkiga qaraganda yuqori chiqanini ko‘rishimiz mukin. Galtonning tadqiqotlari o‘z samarasini bermagan bo‘lsa ham biz uni aqliy qobiliyatlarni aniqlagan dastlabki tadqiqotchi sifatada tan olamiz. Intellektni teslar yordamida aniqlash yana bir qadamni fransuz olimi Alfred Bine tomonidan amalga oshirilgan.
Unga frantsuz maktablarida yaxshi o‘zlantirmayotgan yoki aksincha juda yaxshi o‘zlashtirib maxsus ta’lim programmasiga ehtiyoj sezgan bolalarni tadqiq etish topshirilgan. Bunning sababi ularning qobiliyatlaridagi farqlar bo‘lishi mumkin deb qaralgan. 1904 yil A.Bine o‘z xodimi Tedor Simon bilan birga maktabda o‘zlashtirishda ma’lum muammolarga duch keluvchi o‘quvchilarni aniqlovchi ob’ektiv testlarni yaratishgan. Bine va Simon aqliy yosh va xronalogik yosh degan hodisani o‘rgantishni boshlashgan. Uning aqliy yoshi xronologik yoshiga mos kelishi kerak edi. Agar kimda bu mutanosib kemasa, uni maxsus ta’lim metodi orqali moslashitirish mumkin deb hisoblagan. Bine va Simon Galtondan farqli o‘laroq aqliy qobiliyatni muhitga bog‘liq deb bilgan.
Binedan so‘ng Stanford universitetining professori Lyuis Terman Bine va Simonning intellekt testlari Stanford universitettining talabalariga mos kelmayotganini aniqlab, unga ma’lum o‘zgartirish kiritdi. Endilikda unga Stenford- Bine testi deb nomladi. Keyinchalik nemis olimi Vilyam SHtern aqliy qobiliyat koeffitsenti hisoblangan o‘sha mashhur IQ atamasini fanga kiritdi.
Aqliy yosh
IQ ------------------------------------------------ x100
Xronologik yosh
Demak, dastlab angliyalik olim F.Galton individual- aqliy qobiliyatlarni tadqiq etgan. Lekin unda buni qanday qilib o‘lchash kerakligini aniqlay olmagan bo‘lsa ham. A.Bine esa uning g‘oyasini rivojlantirib, fransuz ta’lim tizimida o‘quvchilarning kelajakda o‘zlanshtirira olishini aytib bera olgan. Xuddi Galton dek L.Terman aqliy qobiliyatlar irsiyatning mevasi deb bilgan. Ctenford- Bine testi bu ko‘rinmayotgan qobiliyatni uyg‘otishga yordam beradi deb aytib o‘tgan.
Intellektning rivojlanishi irsiyatsiyatmi yoki ijtimoiy muhitning roli kuchlimi? F.Galtonning fikricha, intellekning rivojlanishiga irsiyatninng rolini yuqori qo‘ygan. Lekin ijtimoiy muhitnig rolini yuqori qo‘ysak, unda yaxshi ta’lim-tarbiya olmagan nosog‘lom muhitda o‘sgan bola qobiliyatsiz bola deb hisoblashga tg‘ri keladi.
Haqiqatda ham bir tuxumdan tug‘ilgan egizaklarda intellekt koefiitsenti deyarli bir xil natijani ko‘rsatgan. Agar bir tuxumdan tug‘ilgan egizaklarni boshqa boshqa oilalarda tarbiya qilib ularning intellekt koeffitsenti tekshirilganda, baribir natijani bir xiligini ko‘rishimiz mumkin.
YAna bir tadqiqot asrab olingan bolalarda o‘tkazilgan. Bir muhitda katta bo‘lgan bolalarning intellekt koeffitsenti yoshligida bir xil natijani ko‘rsatgan. Lekin ular ulg‘aygan sari bu o‘xshashlik kamayib borishini kuzatishgan. Aynan aqliy qobiliyatlar yillar o‘tib o‘z o‘xshashligini yo‘qotishini tadqiqotlar isbotlab bergan. Bundan tashqari mehribonlik uylardan asrab olingan bolalar o‘gay ota-onalariga qaraganda o‘zlarining biologik ota-onalariga o‘xshashligi kuzatilgan. Irsiyat va ijtimoiy muhitning bir-biriga o‘zaro bog‘liqdir. Matematik qobiliyatga ega bo‘lgan bolani maxsus matematikaga yo‘naltirilgan gimnaziyada o‘qitib, yillar o‘tib uning itellekti tekshirilganda, yuqori natijalarni ko‘rsatgan. Buning sababi ham irsiyat ham ijtimoiy omilda ko‘ramiz (qobiliyat+ta’lim). Demak, genlarimiz bizning muhitimizni, muhit esa o‘z navbatida bizning o‘zimizni shakllantirar ekan.
Dj. Mak-Viker Tegerandagi kam ta’minlangan mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarini tadqiq etdi. Ko‘pchilik 2 yoshli bolalar mustaqil o‘tira olmasligini, 4 yoshli bolalar esa yura olmasligini kuzatgan. Tarbilovchilar bolalarning yig‘lashiga, qaysarliklariga umuman e’tibor qaratmas edilar. Natijada bunday bolalar “passiv”, tashqi muhit ta’siriga nisbatan hech qanday ehtiyoji yo‘q qoloq bolalar bo‘lib ulgayishgani aniqlangan. Deprivatsiya sharoiti tug‘ma qobiliyatlarni so‘ndirmoqda edi.
Xant “inson qobiliyatlarini shakllantirishga o‘rgatish” nomli dasturni yaratdi. Dastur davomida Xant tarbiyalovchilarni bolalar bilan tovushli o‘yinlar orqali ishlashga o‘rgatdi. Tadqiqotda 11 ta bola saralab olingan edi. Ular 1 yosh 11 oylik davriga kelib 50 tagacha so‘zni talaffuz qila boshlashgani aniqlandi. Natijada o‘sha saralab olingan bolalar juda rivojlangan bolalar bo‘lib ulg‘ayishdi.
Shuni aytishimiz mumkinki, aqliy qobiliyatlarning shakllanitishida ham irsiyatning ham atrof muhitning roli muhim. Insonning dastlabki rivojlaninsh bosqichida irsiy omillar etakchiroq bo‘lib ko‘rinadi. Lekin yillar davomida ayniqsa aqliy qobiliyatlarning rivolanishiga atrof- muhit o‘z ta’sirini ko‘rsatib boradi. Uning keyingi rivojlanishi yoki so‘nib borilishi atrof-muhitga bog‘liq bo‘lib qoladi.
Aqliy qobiliyatning jinsiy farqlari mavjud bo‘lib, ayollarning xotirasi erkaklarnikiga qaraganda kuchli ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Erkaklarda esa matematik va fazofiy qobiliyatlar yaxshi rivojlanganligi aniqlangan.
Intellektual koʻnikmalarni oʻlchashda zamonaviy testlar tarixi oldukcha qisqa hisoblanadi. Ushbu testlar, insonning zehni faoliyatining qisqa muddatda boshqa insonlar bilan solishtirilishi, ularning yeteneklari va muammo yechish qobiliyatini tekshirish uchun tuzilgan.Bundan oldin, intellektual oʻlchashda koʻp qiyinchiliklar va tartibsizliklar mavjud edi. Testlar vaqti kelib chiqqanida, ularning tayyorgarliklari va obyektivligi haqida savollar ortib chiqdi. Bu muammo intellektual testlar tarixida qiyinchilik sifatida koʻrinadi.
Biroq, 20-asrning oxiridan boshlab, intellektual oʻlchash usullari va testlarning sifati oʻzgarib ketdi. Binobarin, binolarning tashkil etilishi, standartlarining qoʻllanilishi va testlarni tuzishda ilmi tadqiqotlar amalga oshirildi. Bu, Zamonaviy intellektual testlar tarixida zamonaviy koʻnikmalarni oʻlchash uchun mashhur boʻlgan bir nechta testlar mavjud. Masalan, Stanford-Binet testi, Wechsler Intelligence Scale for Children (WISC), Wechsler Adult Intelligence Scale (WAIS), Milliy Intellektual Test (MIT) va boshqalar.
Bu testlar, matematik, logika, lugʻat, muhokama qilish, kritik fikrlash va boshqa intellektual koʻnikmalarga oid savollarni oʻz ichiga oladi. Oʻquvchilarning javoblariga asoslangan natijalar, ularning intellektual darajasini oʻlchashda yordam beradi.Tarixda intellektual testlar va oʻlchash usullari xalqaro darajada rivojlantirildi. Bugungi kunda, ularga elektronik shakllari, onlayn testlar va ilmi tadqiqotlar bilan qoʻllanish kengaymoqda. Bu tarzda testlar, massalarni oʻlchash va oʻquvchilar uchun ta'limning qulay va obyektiv usulini taʼminlashda muhim ahamiyatga ega.
Bular bilan birga, intellektual oʻlchashda etik va adolatli amalga oshirishni taʼminlash ham muhimdir. Oʻquvchilar, testlarga oʻzlarini tayyorlash va natijalarni tafsilotli tahlil qilish orqali intellektual rivojlanishlarini kuzatishlari kerak.
Intellektnio‘lchashda zamonaviy testlar tarixi bu sohada ilg‘or yutuqlar qo‘shilgan bir mavzu. Intellektni o‘lchashning boshlanishi XIX asrning oxiriga to‘g‘ri keladi, qachonki Fransiyada Alfred Bine va Theodor Simon intellekt testini yaratishga buyurildilar1. Ular intellektning aqliy yosh va xronologik yosh orasidagi munosabatni aniqlash uchun IQ koeffitsientini kiritishdi.
Keyinchalik, Amerikada Lyuis Terman Bine testining yangilangan versiyasini yaratdi va unga Stenford-Bine testi deb nom berdi. XX asrda intellektni o‘lchashda turli yo‘nalishlar paydo bo‘ldi, masalan, intellektual xatti-harakatlar, ijtimoiy intellekt, tafakkur, klassifikatsiya, assotsiativ psixologiya, analiz-tahlil va boshqalar1. Intellektni o‘lchashda zamonaviy testlar tarixi bu sohada ilg‘or yutuqlar qo‘shilgan bir mavzu. Intellektni o‘lchashning boshlanishi XIX asrning oxiriga to‘g‘ri keladi, qachonki Fransiyada Alfred Bine va Theodor Simon intellekt testini yaratishga buyurildilar.
Ular intellektning aqliy yosh va xronologik yosh orasidagi munosabatni aniqlash uchun IQ koeffitsientini kiritishdi. Keyinchalik, Amerikada Lyuis Terman Bine testining yangilangan versiyasini yaratdi va unga Stenford-Bine testi deb nom berdi. XX asrda intellektni o‘lchashda turli yo‘nalishlar paydo bo‘ldi, masalan, intellektual xatti-harakatlar, ijtimoiy intellekt, tafakkur, klassifikatsiya, assotsiativ psixologiya, analiz-tahlil va boshqalar.
Intellektning shaklllanishida atrof- muhit va irsiyatning roli bu psixologlar o‘rtasida juda qiziqarli va muhokamali mavzu. Intellektning rivojlanishi irsiyatsiyatmi yoki ijtimoiy muhitning roli kuchlimi? Bu savolga aniq javob berish qiyin, chunki intellektning rivojlanishida ikkala omil ham ta’sir etadi. F.Galtonning fikricha , intellekning rivojlanishiga irsiyatninng rolini yuqori qo‘ygan. 
U intellektning genetik asoslanganligini isbotlash uchun aqliy yuqori darajadagi odamlarning qarindoshlarini tadqiq etgan. Biroq, uning tadqiqotlari aniq emas edi, chunki u ijtimoiy muhitning ta’sirini hisobga olmagan. Ijtimoiy muhitning intellektga ta’siri esa J.Piaje, L.Vigotskiy, R.Stenberg va boshqa psixologlar tomonidan ko‘rsatilgan. Ular intellektning rivojlanishida o‘quv va tarbiya, ijtimoiy aloqa va madaniyatning muhim ahamiyatiga e’tibor qaratgan Shuning uchun intellektning shaklllanishida atrof- muhit va irsiyatning roli bir-biridan ajralmas va bir-birini to‘ldiruvchi omillar hisoblanadi.
Intellektual testlar tarixida 20-asrning oxiridan boshlab, boshqa muhim oʻzgarishlar ham roʻy berdi. Bu oʻzgarishlar orqali testlar oʻziga xos va boshqa sohalardagi intellektual qobiliyatni oʻlchash uchun yaratildi. Bu misolda, spesifik sohalarni oʻz ichiga olgan testlar mavjud, masalan, matematika, lingvistika, sezilarli qobiliyat va boshqalar.Bundan tashqari, oʻquvchilarning rivojlanish darajasini koʻrsatadigan testlar ham tarqaldi. Bu testlar, oʻquvchilarning kognitiv rivojlanish, tafakkur qobiliyatining oʻzaro munosabatlari, kreativlik va boshqa intellektual aspektlari bilan bogʻliqdir.
Zamonaviy intellektual testlar ham soha-uzoq va universitetlar tomonidan qoʻllaniladi. Bu testlar, talabalarning talabalar bilimini oʻlchash, har bir sohaga oid intellektual koʻnikmalarni tahlil qilish va talabalarining muammolarni yechish qobiliyatini aniqlash maqsadida tashkil etilgan.
Bundan tashqari, intellektual testlar, ish joyi tanlovi jarayonida, hodimlar tomonidan ish bilimini oʻlchashda ham ishlatiladi. Bu testlar hodimlarning analitik, muhokama qilish, muammolarni yechish va ish bilimini yaxshi tashkil etish qobiliyatini tekshirishga yordam beradi.
Intellektual testlar tarixida hozirgi kunda onlayn platformalar va mobil ilovalar oʻrnatilganligi ham koʻrib chiqiladi. Bu, testlarga hamkorlik qilishni osonlashtiradi, oʻquvchilarga va hodimlarga qulaylik yaratadi va test natijalarini tezkor va qulay tarzda olish imkonini beradi.Intellektual testlar tarixida oʻzgarishlar va rivojlanishlar davom etmoqda. Ilmi tadqiqotchilar va oʻqituvchilar, yangi va innovatsion testlar yaratishga va testlarni intellektual qobiliyatni oʻlchashda yuqori sifatli va obyektiv usullarni qoʻllashga qaratilgan. Bu, intellektual rivojlanishni oshirishda, oʻquvchilar va hodimlar uchun yuqori samarali taʼlimning asosiy qismini tashkil etadi.
Intellektual testlar tarixida davom etadigan muhim yo'nalishlar va rivojlanishlar bor. Bu yo'nalishlardan biri, boshqa intellektual ko'nikmalardan foydalanish, masalan, ehtiyojlar va talablar testlari, sotsial intellekt va his-tuyg'u ko'nikmalari, kreativlik va boshqalar.Tayyorlovchi kompaniyalar va ilmiy institutlar oʻrtasida ham intellektual testlar va oʻlchashning rivojlanishi davom etmoqda. Ular, yangi test turlarini yaratish, usullarni yaxshilash, statistik analizlarni rivojlantirish va testlarni yuqori sifatli, obyektiv va ishonchli qilish bo'yicha tadqiqotlar olib boradilar.
Bundan tashqari, intellektual testlar va oʻlchash sohalari, tibbiyot, psixologiya, rejalashtirish, ishga joylashuv va boshqa sohalardagi ilmiy tadqiqotlar bilan ham bog'liqdir. Testlarning tarixi va asosiy prinsiplarini oʻrganish, testlarni rivojlantirish va test natijalarini tahlil qilish, inson resurslarini toʻg'ri taqsimlash va iste'mol qilish, sohalar oʻrtasida munosabatlar va amalda qo'llanadigan yondashuvlar rivojlanmoqda.Intellektual testlar tarixida amaliyot va rivojlanish ham oʻzgarishlar yuzaga kelmoqda.
Onlayn testlar, tajriba platformalari, yapilgan muhokama va yuqori darajali analitika usullari, testlar tomonidan berilgan javoblar tafsilotlarini aniqlash, texnologiyalar bilan qoʻllab-quvvatlangan testlarni bajarish va boshqalar kabi yangiliklar kengaymoqda.Intellektual testlar tarixidagi rivojlanishlar va yangiliklar, intellektual qobiliyatni oʻlchashning yuqori sifatli, obyektiv va qondirilgan usullari bilan ta'minlashni maqsad qiladi.

2.