Umumiy gidrologiya fanidan yakuniy nazorat savollari

62.Daryo havzasida kеchadigap suv eroziyasi jadalligini baholang?
Daryolar havzalarida suv eroziyasi tabiiy holda kechishi yoki inson omili ta’sirida jadallashishi yoki susayishi mumkin. Shu holatni hisobga olib, suv eroziyasini uning jadalligiga bog‘liq holda quyidagicha tasniflash mumkin:
- me’yordagi eroziya yoki tabiiy geologik eroziya;
- jadallashgan eroziya yoki antropogen eroziya.
Me’yordagi eroziyada tuproq yuvilishi uning hosil bo‘lish sur’atidan katta bo‘lmaydi. Jadallashgan eroziyada esa uning aksi bo‘lib, tuproq unumdorligi pasayadi.Ba’zan me’yordagi eroziyani tabiiy, tezlashgan eroziyani esa antropogen eroziya deb atashadi. Lekin bu har doim ham to‘g‘ri
emas. Chunki ba’zi vaqtlarda tabiiy sharoitda ham tezlashgan eroziya kuzatilishi mumkin. Ba’zan esa yuqoridagining aksi, ya’ni inson xo‘jalik faoliyati ta’siri natijasida eroziya jarayonining jadalligi susayishi ham mumkin. Barcha holatlarda suv eroziyasi materiallarining ma’lum qismi daryo oqiziqlarini hosil qiladi.Daryo oqiziqlarini o‘rganish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Ulami o‘rganish natijasida to‘plangan ma’lumotlardan xalq xo‘jaligining juda ko‘p tarmoqlari va yo‘nalishlarida foydalaniladi.Oqiziqlar rejimini to‘g‘ri baholay olmaslik ba’zan xalq xo‘jaligining barqaror rivojlanishiga katta zarar keltiradi.
63.Ko’llar va ularning turlari haqida ma’lumot bering
Koʻl — chuqur joylarda toʻplangan tabiiy suv havzasi. Yerning barcha iqdim va landshaft zonalari — issiq, moʻʼtadil va sovuq, koʻp yogʻinli yoki qurgʻoqchil r-nlarida mavjud. Koʻpchilik K.lar dengizga muayyan daryo orqali oʻtib tushadi. Qurgʻoqchil joylarda oqmas K. ham koʻp. Eng katta oqmas K.lar — Kaspiy dengizi va Orol dengizidkr. K. oʻrnining paydo boʻlishiga qarab bir necha turga boʻlinadi. Yerning ichki kuchlari taʼsirida paydo boʻlgan tektonik K. katta va chuqur boʻladi (Kaspiy, Yuqori koʻl, Viktoriya, Orol dengizi, Guron, Michigan, Tanganika, Nyasa, Baykal, Issiqkoʻl). Zilzila natijasida daryo oʻzaniga togʻ yon bagʻirlarining qulab tushishidan yuzaga kelgan qulama (toʻgʻonli) K. (Pomirdagi Sarez koʻli, Yashilkoʻl, Zarafshon, havzasidagi Iskandarkoʻl, Ozarbayjondagi Goʻkkoʻl va boshqalar) ham tektonik K. hisoblanadi; vul k a n i k K. sungan vulkanlar kraterida, lana qoplamalarining chuqur, pastqam joylarida hosil boʻladi; gid roge n K. daryo, dengiz va yer osti suvlari faoliyati natijasida vujudga keladi. Gidrogen K. daryo kayirlarining pastqam joylarida hosil boʻlgan qayir K., qoldiq oʻzan oʻrnidagi K., deltaning pastqam joylarida vujudga kelgan delta K., ohaktosh va gips kabi jinslardan tarkib topgan joylarning choʻkishi natijasida hosil boʻladigan karst K., abadiy muzloq yerdar choʻkkan joylardagi termokarst K., ostki qat-lamlardagi jinslarni yer osti suvlari yuvib ketishi natijasida tashkil topgan laguva K., limanlarning dengizdan ajralib krlishi natijasida shakllangan liman K.ga boʻlinadi. Glyasiogen K. muzliklarning erozion va akkumulyativ faoliyati natijasida vujudga keladi. Ular daryo vodiylarining morena yotqiziqlari bilan toʻsilib qolishi natijasida yoki morena yotqiziqlari orasidagi chuqurliklarda hosil boʻlgan morena K. va togʻ yon bagirlaridagi kar muzliklari oʻyib ketgan joylarida hosil boʻlgan kar K.ga boʻlinadi. Suv omborlari va hovuzlar suniy K. deyiladi.