Умумий психология академик А. В. Петровский таҳрири остида

Қўзғалувчанлик. Тропизмлар
Ўсимлик ва ҳайвонларга мансуб шакллар эволюциясининг барча босқичларида жамики жонли организмлар инъикоснинг алоҳида, биологик шакли — таъсирланувчанликка эга бўлади. Таъсирланувчанлик тирик организмнинг биологик ахамиятига эга бўлган (биотик) таъсиротларнинг таъсирига жавоб бериш қобилияти демакдир.
Оддий таъсирланувчанлик содда, бир хужайрали тирик организмдаёқ сезилади. Улар муҳитнинг таъсирига ҳаракатланиш билан жавоб беради. Муҳит биотик таъсир ўтказяши мумкин бўлиб, бунинг натижасида жонли организмда протоздазманинг хоссаси ўзгаради. Қўзғатиш таъсирига учрайдиган ўзини тартибга солувчи система сифатидаги тирик ҳужайрада қидирув ҳаракатлари ҳосил бўлади. Агар муҳит таъсири мазкур ҳужайрага хос кимёвий таркиб ва протоплазма структурасини қайта тиклашга ёрдам берса, ҳужайранинг излаш харакати тўхтайди.
Биотик омилларга нисбатан ўзига хос ҳаракатлар билан жавоб бериш усуллари тропизмлар ёки таксислар деб аталади. Унинг фототропизм — жопли организмнинг ёруғлик таъсири остида харакатланиш тенденцияси; термотропизм — иссиқлик таъсири остида харакатланиш тенденцияси; хемотропизм — муайян физикавий-кимёвий мухитни танлаш тенденцияси; топотропизм — механик усул билан қўзғатувчининг таъсири ҳаракатланиш тенденцияси каби турлари ва бошқа бир ропизмлар мавжуддир. Ўсимликларнинг биологик инъикос этиш шакли ўзини тартибга солишга ёрдам берадиган тропизмларнинг мавжудлиги билан мукаммаллик касб этади.
Ҳайвонларга мансуб шаклларда таъсирланувчанликнинг янги тури — сезувчанлик пайдо бўлади. А. Н. Леонтьевпант гипотезасига кўра, сезувчанлик «генетик жиҳатдан қараганда, мухитнинг организмни бошқа таъсуротлар билан боғловчи, организмни муҳитда мўлжал олишига ёрдам берувчи, сигналлик вазифасини ўтовчи таъсирларга жавоб таъсирдан бўлак нарса эмас». Таъсирланувчанликдан сезувчанликка ўтилиши ҳаёт тарзининг ўзгачалиги билан боғликдир. Шунинг учун ҳам маълум бир шароитларда ҳатто оддий ҳайвонлар ҳам биотик таъсиротлардан эмас, балки мазкур конкрет вазиятда турли хилдаги биотик таъсуротлар рўй бераётгани ҳақида сигнал бериши мумкин бўлган абиотик, индифферент таъсуротлардан ҳам таъсирлана бошлаши мумкин.
Хайвонларнинг организмларида биотик ва абиотик омилни сезувчанликнинг мавжудлиги туфайли ўсимликларга қараганда хам анча кўпроқ таъсиротларни акс эттириш имконияти вужудга келади.
Жумладан, инфузорияларда улар учун нейтрал (бефарқ) белги ҳисобланган ёруғликда таъсирланишнинг ҳосил бўлиши кузатилди.
Шубҳасиз, бу ўринда гап фақат муваққат боғланишларнинг хосил қилинишига нисбатан юз берадиган тенденция хакида бориши мумкин, холос. Чунки бир ҳужайралиларда мустаҳкам шартли боғланишлар ҳақида сўз ҳам бўлиши мумкин эмас: бундай боғланишлар ҳосил бўлишга улгурмасиданоқ йўколиб кетади. Бунинг устига инъикоснинг йўқолган шакллари қайтадан тикланмайди ва инъикоснинг бундай шаклларидан махрум бўлган ҳайвонлар биологик эҳтиёжларига мос келадиган шарт-шароитларни қидиришга янгитдан урина бошлаши керак.
Инъикос этиш даражаси кўп ҳужайрали ҳайвонларда анча юксакроқдир. Бир ҳужайралиларга ўхшаб сувли муҳитда ҳаёт кечирадиган ковакичакликлар (масалан, ўтроқ ҳолда яшайдиган гидроид полиплар, медузалар) энг содда кўп ҳужайралилар жумласига киради. Лекин бу организмларнинг тузилиши бир ҳужайралиларга нисбатан анчагина мураккаброқдир. Мураккаблиги бу ҳайвонларнинг куп хужайрали эканлигида эмас, балки улардаги ҳужайраларнинг нисбатан бир хил эмаслигидадир: масалан, танасининг ташқи қисмида санчиладиган (чақадиган) ҳужайралар жойлашган бўлса, ички қисми эса овқат ҳазм киладиган ҳужайралар билан қопланган бўлади. Кўп ҳужайралиларнинг организмида, шунингдек организмнинг бирон-бир қисмида рўй берган қўзғалишнинг ўтказгичи функциясини бажарадиган алоҳида сезувчан протоплазмали ҳужайралар хам бўлади. Алоҳида сезувчан (нерв) хужайралари ўзаро бирикиб, ҳайвоннинг бутун танасига ёйилган нерв шоҳобчасини ташкил этади. Қовакичаклилардаги қисқичлар — ўлжани ушлаб туриш органлари юксак даражада сезувчандир.
Ковакичаклиларнинг хатти-ҳаракатлари қисман мерос тариқасида хотира, яъни эволюция жараёнида муайян қўзғатувчилар билан организмнинг тегишли реакциялари ўртасидаги боғланишлар орқали ҳосил бўлган ва мерос қолган (асосан таксислар шаклида), шунингдек алоҳида бир организмнинг муваққат боғланишлари ёрдамида ҳаёт кечириши жараёнида таркиб топадиган шартли рефлекслар билан белгиланади.
Аник ифодаланган боғланишларнинг ҳосил бўлишини қуйидағи мисолда кузатиш мумкин. Агар актинияга бир парча қоғозни яқинроқ келтириб тутилса, ҳайвон уни қисиб олиб, ютиб юборади; бу жараён бир неча бор такрорлангандан кейин актиния қоғозни оғиз тешигига хатто яқин келтирмасдан отиб юбора бошлайди. Ҳосил бўладиган боғланишлар, афсуски, қиска муддатли бўлиб, одатда улар уч-тўрт соатдан кейин сўниб қолади.
Эволюцион занжирда ковакичаклилардан юксак турадиган на ерда ҳаёт кечирадиган куп ҳужайралиларда ҳаёт тарзининг ўзгарганлиги муносабати билан тананинг тузилиши мураккаб-лашади, қўзратувчиларнинг маълум бир турларини акс эттирадиган ўзига хос органлар — сезги аъзолари ривожланади, акс эттириш шакллари ҳам анча мураккаблашади. Энднликда чувалчангларда ҳам тананинг мураккаблашган (сегмент) тузилишини, шунингдек сезги аъзолари (кўз муртаклари, сезиш, ҳид ва таъм билиш аъзолари муртаклари)ни кўрса бўлади. Чувалчангнинг ҳар бир сегментида нерв ҳужайраларининг тўдалари — ганглийлари мавжуд бўлади. Ганглийлар (асосийсидан ташкари) ўзларининг акс эттириш имкониятларига кура бир хил эмас. Хар бир сегментдаги ганглий ўша сегментни мустақил бажариладиган айрим функцияларнинг бнр мунча автоном ташувчисига айлантиради. Агар айрим сегментлар; қўзғатиладиган бўлса, улар қимирлаб, бесаранжом бўла бошлайди.
Шундай килиб, кўп сонли нерв тугунчаларининг пайдо бўлиши ҳаливери яна ҳам нафисроқ акс эттириш ва, демак теварак-атрофдаги ташқи муҳитга мослашиш учун шароит туғдириши мумкин бўлган ўша ҳақиқий фойдали мураккабликни таъмин эта олмайди. Лекин ҳозирдаёқ анча мураккаб акс эттириш имкониятлари пайдо бўла бошлади улар асосий ганглийца мужассамлашгандир. Асосий ганглий функциялари ва боғланишларига кура бир хил бўлмаган нерв ҳужайраларининг бирикувидан таркиб топади. Бу ганглий ганглийлар занжирида асосий етакчи уч ҳисобланади. У ҳайвон танасининг исталган қисмида юз берадиган қўзғалишларни жамлайди, уларни таҳлил қилади, бошқа хужайраларга ўтказади, импульсларни сегментларнинг мушак аппаратига йўналтиради. Судралувчи ва ковловчи ҳайвонлар сифатидаги чувалчангларда асосий ганглийлар мавжуд бўлганлиги туфайли тананинг бош қисмида ихтисослашган сезувчи органлар: пайпаслаш имконини берадиган тукчалар, мўйловчалар, кўз муртаклари пайдо бўлади.