Умумий психология академик А. В. Петровский таҳрири остида

Психологик тадқиқотларнинг конкрет методикалари
«Психологик тадқиқод методи» тушунчаси конкрет илмий психологик проблемани ҳал этишнинг махсус методикаси маъносида ҳам ишлатнлиши мумкин. Ана шу конкрет методикаларда, ўз-ўзидан равшанки, методологик принциплар амалга оширилади ва фақат мазкур проблема учун эмас, балки билишнинг бошқа кўплаб проблемалари учун ҳам умумий бўлган усуллари юзага чиқади. Лекин конкрет методикаларнинг ўзига хослиги энг аввало улар воситасида ҳал этилаётган илмий вазифанинг қандай характерда бўлиши билан белгиланади. Ҳозирги замон психологиясида қўлланилиб келаётган конкрет психологик методикалар ҳаддан ташқари кўпдир. Уларнинг шакллари ҳам жуда турли-туман бўлиб, психологиянипг ва проблеманинг муайян тадқиқот усулини, яъни конкрет методикасини талаб қилган соҳасининг ўзига хос хусусиятлари билан белгиланади.
Шу билан бирга конкрет психологик методикаларнинг кўпчилиги учун хос бўлган баъзи умумий белгиларни ҳам алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин. Буни нормал ривожланган ва ақлий жихатдан заиф болаларда (олигофренларда) диқкатнивг барқарорлигидаги ёшга тааллуқли тафовутларни ўрганиш вази-фаси қўйилган тадқиқот мисолида кўриб чиқамиз.
Тадқиқот одатдагидек тўрт босқичга ажратилади.
Биринчи босқич— тайергарлик босқичи. Бунда ҳар хил воситалар ёрдамида материал ўрганилади, дастлабки маълумотлар тўпланади (ўқув машғулотлари ва меҳнат фаолияти чоғида, турмушда, атайлаб уюштирилган суҳбатлар жараёнида кузатувдан фойдаланилади, баъзан махсус танланган саволлар ёзилган анкеталар кўлланилади, биографик маълумотлар аниқланади, анамнез тўпланади, яъни тадқиқ килинган фактнинг хосил бўлишига кадар мавжуд шарт-шароитлар таърифланади ва ҳоказолар).
Биз кўриб чиқаётган тадқиқот давомида нормал ривожланган ва миянинг ишида туғма камчиликлари бўлган ҳамда ёрдамчи мактабларда ўқиётган болаларда диққатнинг барқарорлиги (яъни топширилган харакатни деярли хатосиз ва алаҳсимасдан бажариши) кузатилди. Бу кузатишлар турли хил вазиятларда ўтказилиб, қўшимча маълумотлар йиғиш билан қўшиб олиб борилади. Тадкиқотчи, одатда тайергарлик босқичи давомида материални тушуна бошлайди, синалувчи билан тегишли алоқа ўрнатади, энг муҳими эса эксперимент ўтказувчида кейинги ўрганиш жараёнида текшириб кўрилиши ва тасдиқдан утиши лозим бўлган психологик фактларнинг мохияти ҳақида гипотеза пайдо бўла бошлайди. Мазкур тадқиқотда нормал ривожланган болалар ва ақлий жиҳатдан заиф болаларда диққатнинг барқарорлнги миқдор жиҳатдан кура кўпроқ сифат жиҳатдан фарқ қилиши тўғрисидаги тахмии ана шундай гипотеза ҳисобланади.
Иккинчи боскич — хусусан экспериментал босқич бўлиб, тадқиқотнинг конкрет методикаси амал қилади ва уз навбатида бу босқич бирин-кетин қўлланиладиган қатор бўғинларга — эксперимент серияларига бўлинади.
Биз кўриб чиқмоқчи бўлаётган тадқиқотда корректура намунаси аталмиш усул ана шундай методика ўрнида ишлатилди. Бунда синалувчилар босмахонада турли ҳарфлар қалаштириб босилган саҳифада сатрларни бирин-кетин кўздан кечиради ва «с» ҳамда «св» ҳарфларини ўчириб чиқади. Экспериментда ҳар минут сайин сигнал берилиб турар ва синалувчи шу пайтда ўқиётган сатридаги қайси ҳарфга кўзи тушган бўлса, ўшанинг устига ўзи белги қўйиб борар эди. Шу тарзда ҳар бир минут мобайнида кўздан кечириладиган сатрлар ва ҳарфлар миқдорини, шунингдек йўл қўйилган хатоларнинг сонини аниқ қайд этиш мумкин эди. Биринчи серия ана шундан иборат бўлиб, олигофренлар гарчи нормал ривожланаётган болаларга қараганда кўздан кечирилган сатрлар миқдори жиҳатидан орқада қолиб, кўпроқ хатога йўл қўйишса ҳам, бироқ бу тафовутлар жуда ҳам муҳим ҳисобланмайди. Иккинчи серия шундан иборатки, ўша кўрсатма («с» ва «в» ҳарфларини ўчириш) сақлангани ҳолда барча синалувчиларга маъноли текст — кичик ҳикоя тавсия қилинди. Бунда шу нарса аниқландики, нормал ривожланган болалар (бешинчи синф ўқувчилари) олигофренларга қараганда кўпроқ хатога йўл қўйилар экан. Райритабиий бўлиб туюладиган бу факт шундай изоҳланади: нормал ривожланган болалар текстни ўқимасдан ўтиб кетиша олмади ва шу билан алаҳсиб, хатога йўл қўйишди, олигофренларда эса бундай «ҳавас» уйғонмаган эди. Иккинчи сериядан сўнг эса учинчиси, тўртинчиси, бешинчиси ўтказилди ва натижада янги маълумотлар олинди.
Тадқиқотнинг учинчи босқичи — тадқиқот маълумотларини сифат жихатидан қайта ишлашдир. У психологиянинг математик аппаратини — дастлаб илгари сурилган гапотезанинг тасдиғи тарзида олинган хулосаларнинг ҳаққонийлиги ҳақида ҳукм чиқариш имконини берадиган турли хилдаги статистик усулларни ва эҳтимоллик назариясининг асосий коидаларини қўлланишни тақозо этади.
Тадқиқотнинг тўртинчи босқичи — олинган маълумотларни изохлаб бериш, уларни психологик назария асосида талқин килиш, гипотезанинг тўғри ёки нотўғрилигини узил-кесил аниқлашдан иборатдир.
Шундай қилиб, корректура намунаси деб аталган мазкур конкрет методиканинг қўлланилиши объектив психологик тадқиқотнинг кўпгина характерли белгиларини ўз ичига олади. Бундай Тадқиқотнинг принципиал жиҳатдан методологик асосланганлиги ҳақида юқорида сўз юритилган эди. Кузатув, фаолият маҳсулини таҳлил этиш, суҳбатлар ўтказиш, анамнестик маълумотларни аниқлаш, эксперимент ўтказиш ва унинг натижаларини математик йўл билаи қайта ишлаш, хулосалар чиқариш ва уларни изоҳлаб бериш— буларнинг ҳаммаси тадқиқот ишининг таркибига сингиб кетади ва унда ўз ифодасини топади.
Психологик проблемаларнинг илмий жиҳатдан ҳал этилиши зарурат туғилганда тегишли конкрет психологик методикани қўллана билишни талаб қилади (ана шундай бир қатор методика лар у мумий психология курсининг асосий бўлимларини баён қилиш жараёнида кўриб чиқилади). Психологик тадқиқотнинг объектив методларидан кенг фойдаланилиши, турли хилдаги конкрет методикаларнинг қўлланилиши ҳозирги замон психологиясида тадқиқотларнинг юксак даражада олиб борилишини таъминлайди.
3-БОБ. ПСИХИКА ВА ОНГНИНГ РИВОЖЛАНИШИ
I. 3.1. Психиканинг филогенезда ривожланиши. Психика материя эволюциясининг маҳсулидир
Киши психикасининг пайдо бўлиши ва ривожланиши эяг мураккаб муаммолардан бири бўлиб, табиат қонунларининг мохиятини тушуниб етишга ҳаракат қиладиган тадқиқотчиларни бу муаммо ҳамма вақт қизиқтириб келган. Материалистик йўналишдаги олимлар психиканинг пайдо булишини материянинг узоқ давом этган ривожланишининг натижаси деб изохлашади. Улар материянинг табиатини тадқиқ қилишаркан, ҳаракат материянинг ҳаёт кечириш усули, унинг таркибан ўзига хос ажралмас хусисияти эканлиги учун ҳам материя ҳаракатининг турли хил шаклларини ўрганадилар. Ҳаракатсиз, ҳамиша мутлақо ҳаракатсизликдаги материя умуман бўлмайди. Оламдаги бутун материя жами ноорганик ва органик табиат ҳаракатланиш, ўзгариш ва ривожланиш ҳолатида бўлади.
Жонсиз, ноорганик материядан тортиб то энг олий ва мураккаб материя ҳисобланмиш киши миясига кадар барча материялар моддий оламнинг ялпи хусусияти — инъикос этиш хусусиятига, яъни таъсиротларга жавоб қайтариш қобилиятига эгадир. Инъикос материянинг мавжуд бўлиш шаклларига боғлиқ бўлади: инъикос ташки таъсиротларга материянинг таъсир қилиш характери ва мавжуд бўлиш тарзига мувофиқ жавоб қайтаришга қодирлиги билан намоён бўлади.
Жонсиз табиатда ҳаракат жисм ва моддаларнинг механик, физикавий ёки кимёвий таъсири тарзида юз бериши мумкин. Ноорганик табиатдаги ҳаракатнинг оддий мисолларига эътибор қилинг: денгиздаги ғоя сувнинг таъсирига муайян қарши тик кўрсатади — тўлқинлар қояга урилиб қайтади, лекин ғоянинг ўзи ҳам секин-аста емирила бошлайди; қуёш нури сув юзасига келиб урилгач, синиб қайтади; электр разрядлари натижасида озон молекулалари ҳосил бўлади. Жонли материяга ўтишда унинг ҳаракати тарзи хам сифат жиҳатидан ўзгаради. Жонли материяга инъикоснинг биологик шакллари хос бўлиб, жонли материянинг маълум бир босқичида эса инъикосининг янги шакли сифатидаги психика пайдо бўлади.
Материя ҳаракатининг биологик шакли — ҳаёт — табиат ривожланишининг сифат жиҳатидан янги босқичидир. Ўлик материядан тирик материяга ўтишни изохлайдиган қатор гипотезалар мавжуддир. Улардан бири А. И. Опаринга тегишли бўлиб, унга «ура органик моддалар — атомлари турли шаклларда азотнинг, кислороднинг, водороднинг, фосфор ва олтин гугуртнинг атомлари билан боғланган модда — углерод негизида ҳосил бўлган бирикмаларнинг пайдо бўлиши жонли материя пайдо бўлишининг зарур шарти ҳисобланади. Ҳозирги пайтда фанда А. И. Опариннинг гипотезасини тасдиқлайдиган жуда куп маълумотлар мавжуддир.
Опариннинг гипотезасига кура, тахминан икки миллиард йил илгари атмосферада эркин кислород ажралиб чиқиб, органик моддаларда фотохимиявий реакциянинг ва фотосинтезнинг юз беришига олиб келди. Биринчи галги океан бамисоли худди органик моддалардан тайёрланган аллақандай «шўрва» га ўхшаш бўлган. Органик бирикмаларнинг ривожланиши жараёнида углероднинг жуда ҳам мураккаб бирикмалари — бениҳоя кагта молекулалар пайдо бўлди. Молекулалар шуниси билан ажралиб туришардики, улар таркибий кисмларга осонгина парчаланишарди. Бу бирикмаларнинг мавжуд бўлиб туришини таъминлаш учун муҳит билан доимий модда алмашинуви бўлиб туриши, яъни бу молекулалар муҳитдан янги моддаларни танлаб олиб, чатиштиришлари (ўзлаштиришлари) ва парчаланиш маҳсулини ўзга тусга киритган холда ташқи муҳитга ажралиб чиқаришлари лозим эди. Шундай қилиб, бу бениҳоя катта молекулалар муҳит билан модда алмашинувини автокаталитик тарзда йўналтириб, ўзини-ўзи қайтадан ҳосил қилувчи системага айланиб қолишди. Оқсилли молекула билан муҳит ўртасидаги модда алмашинуви аввал бошданоқ фаол жараён эди. Бу бенихоя катта молекулалар коацерватлар деган ном билан атала бошлади. Коацерват томчилари маълум маънода тўйимли моддалар учун курашда ўзаро рақобат қилишарди, деган тахминлар хам бор. Бу томчиларнинг анча қулай кимёвий таркибига ёки структурага эга бўлган баъзи бирлари бошқаларига нисбатан тезроқ ўсди. Улар эртароқ катталашиб, беқарор бўлиб қолишар ва анча майда заррачаларга парчаланиб кетишарди. Сўнгра жараён яна такрорланарда ўсиш, парчаланиш ва ҳоказо. Кимёвий таркиби бир мунча фарқ қиладиган томчиларнинг қўшилиши ҳам содир бўлиб турарди. Шундай қилиб, коацерватлар бир канча хусусиятларга эга эди, шу туфайли уларни тирик модданинг структураси сифатида қабул қилиш мумкин.
Хўш, бу хусусиятлар нимадан иборат эди?
Коацерватлар ҳаёт кечиришни қўллаб-қувватлаш учун зарур моддаларга нисбатан маълум даражада қўзгалувчанлигини намоён қилган ва ўзларининг ҳаётий фаолиятида бевосита иштирок этишининг ҳожати бўлмаган моддаларга нисбатан индефферент (лоқайд) бўлиб қолган ҳолда ташки мухитдаги «озуқа» моддаларни танлаб ўзлаштиришарди. Модда алмашинувидаги бундай эҳтиёж ўзини тартибга солиш қобилиятининг самараси бўлди. Коацерватлар кимёвий таркиби турлича бўлган молекулаларни ажратиш ва қўшишга, яъни табиий танлаш чоғида эволюцияда ўзининг ролини ўйнаган турфа материални яратишга лаёқатли бўлиб чиқди. Бундан ташқари, бу ўринда ташқи таъсиротларнинг инъикоси бу таъсуротларнинг фақат кучи ва характерига эмас, балки шунингдек органик бирикмалар — коацерватларнинг ички ҳолатига ҳам боғлиқ бўлган эди.
Инъикоснинг ўзига хос қолдиқ шакллари мавжуд бўлган бундай органик структуралар бир қанча геологик даврлар давомида фаолият кўрсатган ҳолда ҳозирги замов жонли системалари аждодларининг пайдо бўлишига олиб келганлигпни фараз қилиш учун асос бор.
Ҳозирги тирик организмларнинг эҳтимолдан узоқ бўлмаган прототиплари — коацерватларда бўлгани каби ҳар қандай жонли материяда инъикос жонсиз табиатдаги ииъикосга қараганда сифат жиҳатидан янги шакл касб этади. У фақат ташқи таъсуротнинг кучи ва характерига эмас, балки организмнинг ички ҳолатига ҳам боғлиқ бўлади. Ҳар қандай жонли организм барча ташқи қўзғатувчиларга нисбатан танланган холда (фаол) муносабатда бўлади ва бу билан жонли материянинг сифат жиҳатидан янги хусусиятини тартибга солиш хусусиятини намоён килади.
Узоқ вақт давом этган эволюция натижасида ҳозирги организмларда инъикоснинг қўзғалувчанликдан тортиб то унинг анча юксак даражадаги шакллари — психик хаётнинг ифода-ланиши шакллари бўлмиш сезгилар, идрок, хотира, тафаккур» қадар турли хилдаги шаклларини кўрамиз.