«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

Mádeniyat qawipsizligi.

Mádeniyat — jámiyet, insan dóretiwshilik kúsh hám qábiletleri tariyxıy rawajlanıwınıń arnawlı bir dárejesi. Adamlar turmısı hám iskerliginiń túrli kórinislerinde, sonıń menen birge, olar jaratatuǵın materiallıq hám ruwxıy baylıqlarda ańlatiladı. Mádeniyat túsinigi arnawlı bir tariyxıy dáwir ( áyyemgi mádeniyat ), konkret jámiyet, elat hám millet ( ózbek mádeniyatı ), sonıń menen birge, insan iskerligi yamasa turmısınıń ayriqsha tarawları ( mas, miynet mádeniyatı, kórkem mádeniyat., turmıs mádeniyatı ) n túsindiriw ushın qollanıladı. Tar mániste mádeniyat termini adamlardıń tek ruwxıy turmısı tarawına ushın qollanıladi.Mádeniyat arabsha madina ( qala ) sózinen kelip shıqqan. Arablar adamlar ómirin eki túrge: birin sahra adamı yamasa sahraiy turmıs ; ekinshisin materiallıq turmıs dep ataǵan.

Sahra adamılıq — kóshpeli halda sahralarda jasawshı xalıqlarǵa, materiallıq — qalada otırıqshı halda jasap, ayriqsha turmıs tárizine iye bolǵan xalıqlarǵa salıstırǵanda isletilingen.

Evropada mádeniyat delingende daslep insannıń tábiyatqa kórsetetuǵın maqsetke muwapıq tásiri, sonıń menen birge, insanǵa tálim tarbiya beriw túsinilgen ( lat. cultura — jerdi islew, kútimlew; orısshadaǵı "kultura" sózi de sonnan alınǵan ). Mádeniyat tek ámeldegi norma hám úrp-ádetlerge ámel qılıw qábiletin rawajlandırıwdı emes, bálki olarǵa ámel etiw qálewin xoshametlewdi de óz ishine alǵan. Mádeniyatqa bunday eki tarepleme jantasiw hár qanday jámiyetke tán ( mas, Qáddi. Kitayda jen, Indiyada dharma).

Mádeniyat ilimiy, tariyxıy konsepsiyalarına keri bolıp esaplanıw, marksistik teoriya sociallıq-ekonomikalıq formatsiyalar haqqındaǵı, óndiriwshi kúshler menen islep shıǵarıw múnasábetleriniń óz-ara múnasábeti haqqındaǵı qaǵıydalardan kelip shıǵıp, antagonistik jámiyetlerde mádeniyat klassliq xarakteri haqqındaǵı qaǵıydalardı ilgeri súrdi.

Mádeniyat — ulıwma insanıylıq hádiyse, tek bir xalqqa tiyisli, tek bir xalıqtıń ózi ǵana jaratqan sap mádeniyat bolmaydı hám bolıwı da múmkin emes. Hár bir milliy mádeniyat tiykarǵı bólegin sol millet ózi jaratqan bolsada, ol jaǵdayda dunya xalıqları jaratqan ulıwma insanıylıq mádeniyat úlesi hám tásiri boladı, álbette. mádeniyat hesh qashan klassliq hádiyse bola almaydı. Ol barshege teńdey xızmet etedi. Misali, kórkem óner hám ádebiyat eń jaqsı ǵáziyneleri, arxitektorlıq ótmishten qalǵan estelikleri, mártebeler, pán jetiskenlikleri hám barshege tiyisli bolıp tabıladı.

Hár bir jámiyet óz mádeniyat tipine iye. Jámiyetlerdiń almasınıwı menen mádeniyat. tipi da ózgeredi, biraq bul jaǵday mádeniyat rawajlanıwı úzilip qalǵanın, eski mádeniyat joq bolıp materiallıq miyraslar, ótken zaman qádiriyatlardan waz keshilganini ańlatpaydi.

Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskennen keyin, socialliq ómirdiń barlıq tarawlarında bolǵanı sıyaqlı, mádeniyat salasında da túpkilikli ózgerisler júz berdi. Formaliq ta, mazmunliq ta mádeniyattıń rawajlanıwı ushın keń múmkinshilikler jaratıldı. Ózbekstannıń ǵáresiz rawajlanıwǵa ótiwi milliy mádeniyatqa klassliq jantasıwdan, onı jasalma tárzde " birden-bir uliwmaliq mádeniyat" ga aylanıwdan saqlap qaldı. Sonı da atap ótiw kerek, ǵárezsizlikkeshe bolǵan sońǵı jetpis jıl dawamında mádeniyat húkimran ideologiya, totalitar basqarma qısıwında Batıs mádeniyatına eliklew ruwxında rawajlandi.