|
Úshinshiden, Aral teńiziniń qurib barıw qáwipi oǵada keskin mashqala, aytiw múmkin, milliy mashqala bolıp qaldı. Aral teńizi mashqalası uzaq, ótken zamanǵa barıp taqaladı.
Lekin bul mashqala sońǵı on jıllıqlar dawamında qáwipli dárejede arttı. Oraylıq Aziyaniń pútkil aymaǵı boylap suwǵarıw sistemaların jedel pátde qurıw kóplegen xalıq punktlerine hám sanaat kárxanalarına suw beriw esesinde keń kólemdegi baxıtsızlıq – Araldiń quriwiniń sebebine de aylandı.
Jaqınǵa shekem shól-saxralardan tartıp alınǵan hám suwǵarilǵan jerler haqqında dábdebe menen sóylener edi. Áyne waqitta áne sol suw Araldan tartıp alınǵanlıǵı, onı «jansizlandirip qoyılǵanliǵi» qıyalǵa kelmes edi, hazirde Aral boyı ekologiyalıq kúlpet aymaǵına aylandı.
Aral teńiziniń jamanlasiwi insaniyat tariyxinda eń iri ekologiyalıq hám gumanitar baxıtsızlıqlardan biri bolıp tabıladı. Teńiz háwizinde jasaytuǵ derlik 35 mln. adam onıń tásirinde qaldı. Biz 20 -25 jıl dawamında dunyadaǵi eń iri jabıq suw háwizlerinen birewiniń joǵalıp barıwına gúwa bolıp atırmız. Biraq, bir áwladtıń kóz aldinda pútkil bir teńiz quriw jaǵdayi ele bolmaǵan edi. 1911-1962 jıllarda Aral teńiziniń júzesi eń joqarı noqatda bolıp, 53,4 m di, suwdiń kólemi 1064 km3 ni, suwdiń maydanı 66 mıń km2 ni hám minerallasiw dárejesi bir litr suwda 10 -11 grammdi quraytin edi. Teńiz transporti, balıq xojalıǵı, ıqlım sharayatı tárepinen úlken áhmiyetke iye bolǵan. Oǵan Sirdarya hám Amiwdaryadan hár jılı derlik 56 km3 suw kelip quyilar edi.1994 jılǵa kelip Aral teńizindegi suwdiń beti 32, 5 metrge, suw kólemi 400 km3 ten kemrekke, suw maydanınıń maydanı bolsa 32, 5 km2 ge túsip qaldı, suwdiń minerallasiwi eki ese arttı.
Araldiń júzesi 20 metr tómenlewi nátiyjesinde ol endi pútkil teńiz emes, bálki eki qaldıq kólge aylanıp qaldı. Onıń jaǵaları 60 -80 km ge shegindi. Amiwdarya menen Sirdaryaniń deltalari jedel pát menen buzilib barıp atır. Teńizdiń suw qashqan túbi 4 mln. gektardan artıqlaw maydanda kórinip qaldı. Nátiyjede taǵı bir «qolbala» qumli- kebir sahraǵa iye boldıq. Samal Aral teńiziniń qurip qalǵan túbinen duz hám shań - duzlardi júzlegen km lerge ushirip ketpekte.
Oraylıq Aziya mámleketleri basshılarınıń 1993 jıl mart ayında qızıl ordada bolıp ótken ushirasiwi áne sol mashqalalardi sheshiw jolındaǵı túrtki boldı. Bul ushirasiwda Aral teńizi mashqalasin sheshiw maydanınan birge háreket qılıw haqqinda pitim qol qoyıldı. Aral teńizi máseleleri boyınsha Mámleketlikler araliq Keńes jáne onıń jumısshı organı - Orinlaw komiteti, sonıń menen birge, Araldi qutqarıw xalıq aralıq fondı dúzildi. Oraylıq Aziya Respublikaları mámleket basshılarınıń 1994 jıl yanvarında Nókis qalasında bolıp ótken ekinshi ushirasiwda Aral teńizi háwizindegi ekologiyalıq jaǵdaydı jaqsılaw maydanınan jaqın úsh-bes jılǵa mólsherlengen, regiondı sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıwdıń anıq háreketler programması tastıyıqlandi. 1994 jıl mart ayında Toshxovuzda bolǵan úshinshi ushirasiwda Mámleketlikler araliq Keńestiń usı programmasınıń atqarılıwı haqqındaǵı esabatı tıńlandi.
Aral mashqalasınıń pútkil keskinligin onı saqlap qalıw maydanınan keshiktirip bolmaytuǵın ilajlar kóriw zárúr ekenligin tusingen halda, Oraylıq Aziya hám regionnıń ilimiy jámiyetshiligi, xalıq aralıq shólkemleri 1995 jıl 20 Sentabrda Nókis qalasında Oraylıq Aziya mámleketleri hám xalıq aralıq shólkemleriniń Aral teńizi háwizin turaqlı rawajlandırıw mashqalası boyınsha Deklaratsiyasın qabılladı. Deklaratsiya turaqlı rawajlanıw qaǵıydalarına qatań ámel qılıwdı názerde tutadı hám itibardı tómendegi oǵada zárúrli mashqalalardi sheshiwge qaratadı :
-awıl hám toǵay xojalıǵınıń jáne de teń salmaqlılıq hám ilimiy tiykarlanǵan sistemasına ótiw;
-suw rezervlerinen paydalanıwdıń qolaylı usılların islep shıǵıw, suwǵarıwda hám átirap -ortalıqtı qorǵawda jetilisken texnologiyalardı qóllaw jardeminde irrigatsiyanıń natiyjeliligin asırıw ;
-regionnıń tábiy rezervlerin basqarıw sistemasın jetilistiriw.
Soń nátiyjede Aral mashqalasi turaqlı rawajlanıw, bul regionda jasap atırǵan adamlardıń turmıs dárejesiniń tómenlep ketiwine jol qoymaw, keleshekte jas áwlad ushin múnásip turmıstı támiyinlew principlerı tiykarında sheshiw boyınsha uzaq múddetli strategiya hám programmanı islep shıǵıw hám de ámelge asıriw zárúr.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
