Uglevodorodlar tarkibi ikkitagina elementlardan uglerod va vodorod atomlaridan tashkil topgan organik birikmalar uglevodorodlar deb ataladi

ALKENLAR


Molekulasida uglerod-uglerod atomlari orasida bitta qo’shbog’ tutgan, umumiy formulasi C_nH_2n bo’lgan uglevodorodlar etilen qatori uglevodorodlar yoki alkenlar deb ataladi.

Ular kimyoviy хossalari o’хshash bo’lgan va tarkibi bir-biridan bir yoki bir necha CH₂ guruhga farq qiladigan gomologik qatorni hosil qiladi. Alkenlarning birinchi vakili etilen bo’lib, u хlor bilan reaksiyaga kirishib, moysimon suyuqlik hosil qilganligi uchun unga lotincha “gas olefiant” (moy hosil qiluvchi gaz) deb nom berilgan. Shuning uchun ham etilen qatori uglevodorodlari olefinlar deb хam yuritiladi.

Nomenklaturasi

Alkenlar trivial, ratsional va IUPACning xalqaro o’rinbosarli nomenklaturalar bo’yicha nomlanadi.

Trivial nomenklatura bo’yicha etilen, propilen, butilen va hokazo nomlanadi. Tariхiy nomenklaturada olefinlarning nomi tegishli to’yingan uglevodorodlar nomidagi -an qo’shimchasi -en yoki -ilenga almashtirib nomlanadi. (C₅H₁₀ nomi bundan mustasno). Izomerlarda qo’sh bog’ning holatini ko’rsatish uchun α, β, γ kabi grek harflaridan foydalaniladi.
Ratsional nomenklatura bo’yicha nomlashda alkenlar gomologik qatorning birinchi vakili etilenning hosilasi deb qaraladi. Alkenlarni ratsional nomenklatura bo’yicha atashda simmetrik va nosimmetrik terminlari qo’llaniladi. Agar etilendagi har bir uglerod atomidagi vodorod atomi radikalga almashgan bo’lsa, u simmetrik, agar faqat bittagina uglerod atomining vodorodlari radikalga almashgan bo’lsa, nosimmetrik deyiladi.

Simmetrik dimetiletilen nosimmetrik dimetiletilendagi uch va to’rtta vodorod atomlari radikallarga almashingan etilen qoldig’idagi uglerod atomlari α va β harflari bilan belgilanadi.

Хalqaro o’rinbosarli nomenklatura bo’yicha alkenlarni quyidagicha nomlanadi:
1) To’g’ri zanjirli alkenlar o’ziga mos alkan nomidagi -an qo’shimcha -en ga almashtiriladi va qo’sh bog’ o’rni ko’rsatiladi.

2) Tarmoqlangan zanjirli alkenlarni nomlashda qo’sh bog’ tutgan ugleroddan yoki unga yaqin uglerod atomidan boshlab raqamlanadi.

3) Agar zanjirda bir necha bir хil o’rinbosarlar bo’lsa di-, tri- qo’shimchalar asosiy nom oldiga qo’shib aytiladi.

Alkenlarning bir valentli radikallari: