Uglevodorodlar tarkibi ikkitagina elementlardan uglerod va vodorod atomlaridan tashkil topgan organik birikmalar uglevodorodlar deb ataladi

C−C bog’ining uzilishi bilan boradigan reaksiyalar


Oksidlanish reaksiyalari. To’yingan uglevodorodlar oksidlovchilar ta’siriga chidamli bo’lib, odatdagi sharoitda havo kislorodi va kuchli oksidlovchilar ta’sirida deyarli oksidlanmaydi. Mo’l kislorod yoki havo ta’sirida yonib uglerod (VI) oksidi va suv hosil qiladi va bunda katta miqdorda issiqlik ajralib chiqadi.
CH₄ +2O₂ → CO₂ + 2H₂O +882 kDj/mol

Alkanlar havo kislorodi bilan katalizator (marganets, xrom, qo’rg’oshin tuzlari) ishtirokida 150-200⁰C haroratda oksidlanib, kislorod saqlagan spirtlar, keton, aldegidlar va karbon kislotalar hosil kiladi. Oksidlanish reaksiyasi radikal mexanizmi bo’yicha va bunda C−C bog’ining uzilishi bilan boradi.

Propanning oksidlanish sхemasi:


Quyi alkanlar qiyin oksidlanadi. Shuning uchun oksidlanish reaksiyasi molekulyar kislorod va katalizatorlar ishtirokida olib boriladi. Oksidlanish radikal mexanizmi bo’yicha boradi. Alkanlar oksidlanganda avval gidroperoksidlar hosil bo’ladi, ularning parchalanishidan radikallar hosil bo’ladi.

R−H → R^. + H^.

R^. + O₂ → R−O−O^.
R−O−O^. + H−R → R−O−O−H + R^.

Oksidlanish reaksiyasidan sanoatda keng foydalaniladi. Propan va butandan atsetaldegid, sirka kislota, formaldegid, metanollar oksidlanish reaksiyasi orqali olinadi.
C−C bog’ining uzilishi bilan boradigan reaksiyalari qatoriga yana alkanlarning parchalanish reaksiyalari ham kiradi. Agar alkanlar yuqori temperaturada qizdirilsa, ularning yirik molekulalari nisbatan kichik to’yingan va to’yinmagan uglevodorodlarga parchalanadi. Bu jarayon krekinglash deb ataladi. C−C va C−H bog’lar uzilishi bilan krekinglashda bir vaqtda gidrogenlash, izomerlanish va siklizatsiya jarayonlari sodir bo’ladi.
Alkanlarning parchalanishidan hosil bo’ladigan moddalarning tarkibi reaksiya uchun olingan alkanning tarkibiga, tuzilishiga va molekulyar massasiga bog’liq bo’ladi. Qanchalik uglevodorodning molekulyar massasi katta bo’lsa, u qizdirilganda shuncha oson parchalanadi.
Kreking ikki xil bo’ladi: termik va katalitik.
Termik kreking 800⁰C va undan yuqori haroratda olib boriladi.

Termik krekingga eng ko’p chidamli bo’lgan metan hisoblanadi. Metandan 1400-1500°C gacha bo’lgan haroratda atsetilen hosil bo’ladi:

Etan past haroratda parchalanadi:

Katalitik kreking 450-500⁰C haroratda alyumosilikat (Al₂O₃) katalizatori ishtirokida olib boriladi. Bunda C−C bog’ining uzilishi hisobiga alkanlarning izomerlanishi kuzatiladi.