Ҳудудий мажмуаларнинг назарий асослари

Савол ва топшириқлар 
1.
«+ишлоқ хўжалиги» тушунчасини изоҳлаб беринг. 
2.
+ишлоқ хўжалигининг ўзига хос хусусиятлари нималардан иборат? 

---

57 
3.
+ишлоқ хўжалигининг ҳудудий ташкил этиш шакллари қандай ва 
улар ушбу тармоқ иқтисодиётига қай даражада таъсир кўрсатади? 
4.
+ишлоқ хўжалигида фан-техника тараққиётининг аҳамияти 
нималарда ўз аксини топади? 
5.
Бозор иқтисодиётининг қишлоқ хўжалиги ривожланиши ва 
жойланишига таъсирини тушунтириб беринг. 
6-мавзу. Транспорт географияси ва унинг ҳудудий мажмуалари 
Режа 
1.
Транспортнинг хўжалик тизимидаги ўрни. 
2.
Ишлаб чиқиришни жойлаштиришда транспортнинг роли. 
3.
Транспорт тармоқларининг жойланиш омиллари. 
4.
Ўзбекистон транспорти. 
Транспорт саноат ва қишлоқ хўжалиги билан бирга ишлаб чиқариш ва 
уни ҳудудий ташкил қилишнинг асоси реал иқтисодиётнинг негизи 
ҳисобланади. У хўжалик тизимининг «қон томири», ҳаракатлантирувчи кучи 
сифатида мамлакат ва районлар иқтисодий алоқаларини амалга оширади, 
уларнинг геоиқтисодий яхлитлигини таъминлайди. Транспортсиз иқтисодий 
географиянинг фундаментал тушунчаси бўлган ҳудудий меҳнат тақсимоти, 
маҳсулотни ишлаб чиқарган район билан уни истеъмол қиладиган жой 
орасида алоқа бўлмайди, ҳудудий ишлаб чиқариш мажмуалари ҳам 
шаклланмайди. Умуман олганда, тизим (система) ва мажмуа (комплекс)-ни 
транспорт алоқаларисиз тасаввур қилиш қийин. 
Юқоридаги макроиқтисодиётнинг уч асосий тармоғини ҳудудий ташкил 
қилиш шакли ўзига хос «географик геометрияга» эга. Иқтисодий маконда 
саноат алоҳида, нуқтасимон, қишлоқ хўжалиги-майдон (ареал) кўринишига 
эга бўлса, транспорт ҳудудни кесиб ўтувчи ва нуқталарни бирлаштирувчи 
кесим, чизиқ, «ўқ» вазифасини ўтайди. Ана шу уч хил шаклларнинг бирлиги, 

---

58 
геоиқтисодий макон, ишлаб чиқариш кучларини жойлаштиришнинг ташқи 
кўриниши, минтақавий иқтисодиёт ва иқтисодиёт география фанларининг 
мазмун-моҳиятини ўзида акс эттиради. 
Транспортга турли маънода қараш мумкин. Масалан, у хўжаликнинг 
алоҳида тармоғи, ишлаб чиқаришнинг ҳудудий таркибига кирувчи тўрт 
элементлардан бири. Шу маънода транспорт нафақат восита, балки муҳим 
макроиқтисодиёт тармоғи ҳисобланади. Айни вақтда транспорт ишлаб 
чиқариш инфратузилмасининг асоси ҳамдир. Бу маънода транспорт ишлаб 
чиқариш кучларини ривожлантириш ва ҳудудий ташкил қилишнинг омили 
эканлиги кўриниб турибди. Демак, транспортни тармоқ ҳамда восита-омил 
кўринишида ўрганиш мумкин. 
Таъкидлаш лозимки, айрим ҳолларда транспортнинг ана шу икки 
функцияси чалкаштирилиб юборилади, унинг макроиқтисодиёт тармоғи ва 
инфраструктура вазифасини бажариши орасидаги фарқ сезилмай қолади. 
Ваҳоланки, иккинчиси биринчиси учун хизмат қилади, шароит яратади. 
Транспортнинг ишлаб чиқаришни жойлаштиришдаги аҳамиятини 
олдинги мавзуларда кўрган эдик. Бу омилга биринчи бўлиб немис олими 
А.Вебер ўзининг «саноат штандорти»да катта ўрин бергани ҳам бизга 
маълум. Дарҳақиқат, ишлаб чиқаришни жойлаштиришда «қулай» ёки 
«ноқулай» деган тушунчаларнинг ўзи аксарият ҳолларда транспорт омили 
орқали ифодаланади; қулайлик – арзон демакдир, арзон эса транспорт 
жиҳатидан қулайликни, йўл сарф-чиқимининг камлигини англатади. 
Тўғри, фан-техника тараққиёти, ишлаб чиқаришда хом ашё ва ёқилғи 
сарфининг камайиши, темир йўлларнинг электрлашуви, турли хил қувур 
транспорти, юқори қувватли электр узатиш тармоқлари, денгиз транспортини 
контейнерлаштириш ва ҳоказолар транспортнинг ишлаб чиқаришни 
жойлаштиришдаги ролини бироз бўлсада сусайтиради. Аммо, шунга 
қарамасдан, транспортнинг маҳсулот қийматини шаклланишида, таннархида 
ҳиссаси катта. Хусусан, бозор иқтисодиёти шароитида талабнинг 

---

59 
индивидуаллашуви, маҳсулот турларининг кўпайиши ва уларни ўз вақтида 
етказиб бериш