Udk 94(4/9) suyunov furqat boyxo’rozovich tarix fani metodologiyasining dolzarb muammolari

              1922-  yilda  Germaniyada  Shpenglerning  hech  kimga    notanish  kitobi 

chiqdi. Muqaddima boshlanishida: “Yevropaning so’nishi” yozilgan. Esimda Reyn 

kitob  do’konlarida  to’dalangan  o’qib  bo’lingan  kitoblari  quyoshda  qorday  erib 

ketar edi. Bir necha haftada Shpengler Germaniyada mashhur bo’ldi, uni kitoblari 

shu darajada mashhur bo’ldiki, filosofiya tarixida chuqur iz qoldirdi. Kitob nafaqat 

mashhurlik balki boshlanishdir. 

    

Arnold  Toynbining  qarashlari  amaliy  jihatdan  Shpenglerning    aytishicha, 

uning  fikrlari  fan  odaminiki  emas”

59

.  Nemis  publisistining  bu  asari  qanchalik 

mustaqil va farqli bo’lmasin u konstruktiv va tanqidiy yozilgan. Shpengler uchun 

yopiq  doiralarda  “A  study  of  history”  asari  juda  kata  qiziqish  va  hayratga  sabab 

bo’ldi.  Oradan  bir    oy  o’tmasdanoq  asr  ingliz  etnograf,  tarixchilaridan  iborat 

doiralarda to’liq ko’rib chiqildi va o’rganildi, keyinchalik   La-Mansh tomonining 

narigi  tomonida  ham    yuqori  baholandi.  Tarixchi  bu  uch  tomdan    o’ziga  qanday 

xulosa  chiqarishi  va  ma’lumot      olishi  mumkin.  Shunday  qilib  Toynbining    tarix 

sohasida Sivilizatsiya va Xalqlar tarixi haqidagi teoriyalari muhim. 

                                                             

58

 

Люсьен Февр.  Бои за историю. М.: Наука, 1991, с-72

 

 

59

 

Люсьен Февр.  Бои за историю. М.: Наука, 1991, с-79

 

 

---

64

 

 

L.Fevr  bizning  fikrimizcha  bu  ikki  olimning  nazariyalarini  tahlil  qilgandan 

keyin  o’zining  sivilizatsiya  tushunchasi  tadqiqotini  amalga  oshirgan  bo’lishi 

mumkin u insoniyat o’tmish taraqqiyotini tahlil qilgan holda o’zining sivilizatsiya 

nuqtai nazaridan yozgan asarlarida O.Shpengler va A.Toybining qarashlariga yaqin 

bo’lgan  fikrlarini  aytdi.  Jumladan  u  jahon  sivilizatsiyasini  alohida  sivilizatsiya 

sifatida hamda har bir davr sivilizatsiyasiga ajratib tadqiq qilishni taklif qildi.  

U  o’rta  asr  Fransiya  sivilizatsiyasini  shu  yo’nalishda  tahlil  qildi.  Biz  har 

uchchala  olimning  sivilizatsiya  konsepsiyalarini  qiyoslab  tahlil  qilganimizda 

ularning  orasida  o’xshashlik  va  farqlarni  ko’ramiz.  Lekin,  Lyusen  Fevrning 

sivilizatsiya  iborasi  ikkala  olimni  sivilizatsiya  iborasidan  tahlil  bo’yicha  farq 

qiladi. Eng avvalo L.Fevr sivilizatsiya iborasini o’zini atroflicha ilmiy tahlil qildi. 

Bu tahlil uchun u juda ko’p tarixiy manbalarga murojaat qildi. 

 

    “Tarix  fanining  asosiy  obyekti  bo’lib  jamiyat  sivilizatsiya  hisoblanadi.  

Bizning  davrimizgacha  beshta  sivilizatsiya  mavjud:  G’arbiy  sivilizatsiya, 

pravoslav      sivilizatsiyasi,  Bolqon,  Yaqin  Sharq  va  Rossiya  uzoq  tarqalgan  

musulmon    sivilizatsiyasi,  hind  sivilizatsiyasi  va  Uzoq  Sharq    monofizik    kichik  

guruhlarni    ham  aytib  o’tish  lozim.        Misol  uchun    birgina  G’arb  sivilizatsiyani 

olaylik pastdan balandga  qadar  bo’lgan yo’lni bosib o’tgach bir “no man’s land” 

(hech  kimniki  bo’lmagan  yer)  qayerdaki  bu  narsalar  o’z  izini  yo’qotadi

60

. 

O’tmishga qaytar ekanmiz alohida bir davrga tushib qolamiz. Bu Rim imperiyasiga  

xoslik. G’oya yangi emas. Masalan, Bag’dod xalifaligini olaylik uning  yaratilishi 

unchalik  ham  sekin  bo’lmagan.  Uning  yaratilishi  Damashq  zarbasi  bilan 

boshlangan.  Bu  jang  Misr  va  Suriya  bilan  aloqalarni  tikladi.  Shuningdek  Rim 

provinsiyalari,  Arabiston,  Sosoniylar,  Ahamoniylar  bilan  ham  Abbosiylar  sulolasi 

shunday yo’l tutdi. Abbosiylar va Ahamoniylar o’rtasida biroz oraliq vaqt mavjud 

bo’lgan.  

                                                             

60

 Л.Февр. Бои за истории. Москва. 1994 г. 80 c.  

 

---

65

 

 

    

 Kolleanoning  g’oyalaridan  foydalanish  siyosiy  formatsiyalar  biror  bir 

davlatning paydo bo’lishi haqida o’ylab ko’rish mumkin.  Biz tarixchilar aynan shu 

ish  bilan  shug’ullanamiz.  Toynbining  sivilizatsiya  qonunlari  leksik  jihatdan 

jamoatchilik  sivilizatsiyalari  haqida.  L.Fevr  boshqa  tarixchilarning  davlat  va 

jamiyatning  genezisi  insoniyat  taraqqiyoti  to’g’risidagi  fikrlariga  nisbatan  o’z 

mulohazasini bildiradi. 

L.Fevr  sivilizatsiya  atamasi  yoki  iborasidan  foydalanish  uchun  bu  so’zni 

ilmiy nazariy izohlaydi.  “Sivilizatsiya” so’zi xossa va xususiyatlarning oddiygina 

to’plami, u kuzatuvchining ko’z oldida bazi odamlar guruhining jamoaviy hayotini 

namoyon qiladi: moddiy, intelektual, axloqiy, siyosiy va (bu noqulay iborani nima 

bilan  almashtirish  mumkin)  –ijtimoiy  hayot”

61

.  L.Fevrning  fikricha  buni 

“sivilizatsiya  etnografik  konsepsiyasi”  deb  atashni  taklif  qilinishi  bir  tomondan 

o’zida  hech  qanday  baholovchi  tushunchani  saqlamaydi,  alohida  bir  dalil  hatto 

o’rganilgan  ma’lumotlarni  mosligi  bilan  ham  ishi  bo’lmaydi.  Yevropa  o’zining 

sivilizatsiyaviy  nuqtai  nazardan  fikr  yuritib,  sivilizatsiyaning  yutug’i  yoki 

tushkunligi  yoki  zaifligi  to’g’risida  so’zlaydi.  Yevropaliklar  fikricha  Yevropa 

sivilizatsiyasi  mukammal,  axloqiy  va  moddiy  jihatdan  juda  qulay  va  ajoyib.  Olim 

bu qarashni bir tomonlama, subyektivligi fikrini ilgari suradi.  

Haqiqatdan  ham  Yevropa  XV  asrdan  boshlab  hozirgi  kungacha  Osiyo, 

Afrika,  Amerika  va  Avstraliyaga  tazyiq  o’tkazib  kelmoqda.  Yevropa  boshqa 

xalqlarga  o’zining  dunyoqarashi,  qadriyatlari,  turmush-tarzini  tarqatish  va 

singdirishga  harakat  qilib  kelmoqda.  Bunday  jarayonning  bir  necha sabablari  bor, 

ma’lumki Yevropa azaldan individuallikka asoslangan turmush-tarzida yashab, bu 

jamiyatning  qadriyatlarini  boshqa  sivilizatsiyaga  zo’ravonlik  va  boshqa  yo’llar 

bilan singdirishga harakat qilib keladi.  

L.Fevr  shunday  ta’kidlaydi  “Biz  albatta  ishonchimiz  komil  ifodachisi  biz 

bo’lgan  bu  sivilizatsiya  ishtirokchisi  tekinxo’rlar  va  targ’ibotchilar  bo’lgan 

                                                             

61

 Люсьен Февр.  Бои за историю. М.: Наука, 1991, с. 240. 

---

66

 

 

bizlarga  qadriyat,  obro’,  oliy  g’urur  beradi”

62

.  Sivilizatsiya  tushunchasini  ikki 

ma’noda  bir-biriga  qarama-qarshi  talqin  qilinishi  sabablarini  L.Fevr  tarix  vositasi 

bilan  tushuntirdi.  Sivilizatsiya  so’zi  paydo  bo’lishidan  boshlab,  bu  so’zning 

tushunchaga  aylanishini  izchil  tarixiylik  tamoyili  bilan  izohlaydi.  Sivilizatsiya 

so’zi  yangi  davrda  fransuz  va  ingiliz  ijtimoiy  fikrida  paydo  bo’ldi.  Bu  so’z 

ijtimoiy-siyosiy va adabiyotlarda turlicha ishlatila boshlandi. Fransuz yozuvchilari 

XVIII  asrda  sivilizatsiya,  polis  so’zlaridan  hamohang  foydalandilar.  L.Fevr  bu 

asrda  nashr  etilgan  ijtimoiy-siyosiy  adabiyotda  bu  so’zlarni  qanday  ma’noda 

foydalanilganini atroflicha ilmiy tahlil qildi.  

L.Fevr  sivilizatsiya  so’zini  tatqiqotining  asosiy  maqsadini  o’z  tadqiqoti 

so’ngida quyidagi xulosalar bilan yakunlaydi. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib 

sivilizatsiya  to’g’risida  bir-biridan  farq  qiladigan  ikki  qarash  ilmiy  va  pragmatik  

tushuncha  ijtimoiy  fikrda  paydo  bo’ldi;  odamlarning  har  qanday  guruh  uning 

moddiy va intlektual qurshab turgan dunyoga ta’siri qanday vosita bilan bo’lishiga 

qaramay  o’z  sivilizatsiyasiga  ega  bo’ladi,  ikkinchi  qarash  oliy  sivilizatsiya 

konsepsiyasini  G’arbiy Yevropa  va Shimoliy Amerikaning  oq xalqlari olib boradi 

va tarqatadi.  

L.Fevr yana shunday xulosaga keladi: dunyoda qancha xalq bo’lsa shuncha 

sivilizatsiya  mavjud.  Shu  bilan  birga  odamlar  ongida  eskidan  umuminsoniyat 

sivilizatsiyasi  konsepsiyasi  mavjud.  Ularni  qanday  murosaga  keltirish  mumkin? 

Ularning  nisbatini  qanday  tushunish  mumkin  savolini  qo’yadi

63

.  Bizning 

fikrimizcha,  olim  tarix  fanida  so’ngi  bir  yuz  ellik  yil  davomida  mavjud  bo’lgan 

sivilizatsiya  so’zi  evolyutsiyasi  mazmun-mohiyatini  ilmiy-nazariy  tahlil  qilishda 

fanda  e’tirof  etilgan  ilmiy  tushunchani  shakllantirdi.  Bu  so’zni  mazmuniga 

nisbatan mavjud ilmiy munozaraga aniqlik kiritdi.  

                                                             

62

 

Люсьен Февр.  Бои за историю. М.: Наука, 1991, сc. 280.

 

63

 

Люсьен Февр.  Бои за историю. М.: Наука, 1991, с. 265.

 

 

---

67

 

 

Muammoni  muallifni  o’zi  aytganidek  chegaralar  va  umumiy  manzarasini 

chizib  berdi.  Bizning  fikrimizcha  L.Fevr  bu  masalada  munozara  qilayotgan 

tomonlarni  qarashlarini  aniqlashtirdi  va  bu  masalani  yechimini  yo’nalishlarini 

chizib berdi. Turli xil ikkilanishlar chalkashlik va qarashlarni har xilligi sabablarini 

oydinlashtirdi  deb  o’ylaymiz.  Bu  o’z  navbatida  insoniyatning  o’tmish  tarixi 

tadqiqotlarini  tarixiylik  tamoyili  asosida  o’tmish  tarixiy  jarayoni  tarixiy  voqea 

hodisalarni tadqiqotida sivilizatsiya yondashuvini tadbiq etishga yo’l ochdi.  

L.  Fevr  “Sivilizatsiya”  so’zini  ikki  yuz  yillik  evolyutsiyasi  tarixini  ilmiy 

nazariy  tahlil  qildi.    Shundan  so’ng  olim  har  bir  xalq,  etnos,  makon  va  zamonda 

o’ziga xos svilizatsiyaga ega bo’lishi mumkinligi tushunchasini ilgari  suradi. Shu 

tushunchaga asoslanib  Fransiyaning XVI asr sivilizatsiyasiga bag’ishlangan  ilmiy 

tadqiqotlarni amalga oshirdi.  

L.  Fevr  asarida  fransuz  sivilzatsiyasi  tarixini  ilmiy  tahlil  qiladi.  “Bir 

sivilizatsiyaning  asosiy jihatlari ilk fransuz uyg’onishi: 

to’rt ko’rinishi

”

64

. Muallif 

bu  hajmi  jihatidan  kichik  bir  asarda  ming  betga  teng  bo’lgan  Fransiya  tarixining 

asosiy  va  o’ziga  xos  jihatlarini  tarixiylik  metodi  asosida  ochib  berdi.  Bu  kichik 

asarni bir necha o’nlab asarlarga tenglashtirish mumkin.  

Muallif  XVI  asr    fransuz  tarixini  sivilizatsiya  tushunchasi  asosida  yangidan 

kashf  qildi.  Olim  o’z  tadqiqotining  so’z  boshisida  sivilizatsiya  tushunchasini 

e’tiborga  molik  bo’lgan  Littre  va  Mishlening  tariflarini  keltiradi:  sivilizatsiya 

sivilizatsiyalashgan  holat  –  ya’ni  ishlab  chiqarish  faoliyati,  din,  san’at  va  fanlarni 

o’zaro  ta’siri  va  o’zaro  faoliyati  natijasida  quriladigan  qarashlar  va  axloqning 

jamlanmasidir  deb  yozadi

65

.  Sivilizatsiya  bu  bir  teksda  harakat  qiladigan  ma’lum 

vaqt  oralig’ida  ma’lum  bir  mamlakatda  odamlarning  ongiga  ta’sir  qiladigan 

moddiy va manaviy intelektual va diniy bir teksda harakat qiladigan kuchlar” deb 

Littrening  tarifini  L.Fevr  yanada  aniqlashtiradi  va  Littre  juda  silliq  ifodalamadi, 

                                                             

64

Л.Февр. Бои за истории. Москва. 1994 г. 112 c.  

65

 Л.Февр. Бои за истории. Москва. 1994 г. 110 c. 

---

68

 

 

lekin  yaxshi  ko’rdi  deb  ta’kidlaydi

66

.  L.  Fevr  uchun  sivilizatsiyani  yuqorida 

ko’rsatilgan tushunchalarni tahlil qilish muhim emas, balki “ilk fransuz uyg’onishi 

sivilizatsiyasi uchun xos bo’lgan xususiyat uning eng oliy va o’ziga xos ko’rinishi 

bilan  shug’ullanish.  Bilimga  intilish;  go’zallikga  intilish;  ilohiylikga  intilish; 

L.Fevr  o’sha  vaqt  odamlarining  jo’shqin  faoliyati  uyg’onish,  gumanizm 

reformatsiya davrida odamlar yashadi va bu davrni yaratdi xulosasiga keladi

67

.  

L.Fevr  o’rta  asrlar  uyg’onish  davri  madaniayatini  tahlil  qilib,  bu  davrning 

noyob  sa’nat  asarlarini  yaratgan  ijodkorlarni  ongi,  dunyoqarashini  o’rganishi 

zaruriyati  mavjudligini  aytadi:  U  shunday  savollarni  qo’yadi:  Ularning  ongi 

bizning  ongimizga  o’xshash  bo’lganmi?  Insoniylik  mohiyati  hamma  vaqt  bir  xil 

bo’lib qolaveradi: Tarixchi uchun inson umuman yo’q, odamlar bor bu odamlarni 

o’ziga  xos  tomonlarini  ayniqsa  bor  kuchi  bilan  bilishga  urinadi.  O’tmishda 

yashagan  odamlar  zamonaviy  odamdan  nimasi  bilan  farq  qiladi?  Ularning 

turmush-tarzi  qanday  bo’lgan?  Ular  bizdek  faoliyat  ko’rsatganlarmi?    Ushbu 

savollarni  qo’ygan  holda  olim  o’tmish  odamlari  bilan  zamonaviy  odamlarni 

qiyoslash  orqali  tadqiq  qiladi.  Tarixchi  o’tmish  tarixda  insoniyatning  umumiy 

tarixini emas har bir davr, bosqichlari, jamiyatlarida yashagan odamlarni hayoti  va 

faoliyatini  o’rganishi  kerak.  Olimning  bu  yo’nalishdagi  ilmiy  tadqiqotlari 

ko’pchilik  tarxichilarning  diqqatini  tortdi.  Natijada  ushbu  tadqiqot  boshqa  tarixiy 

tadqiqotlar  uchun  metodologik  yo’l  ko’rsatgich  vazifasini  o’tadi.  L.Fevr  o’tmish 

tarixini  o’rganishning  mutlaqo  yangi  metodini  ochdi.  Bu  tarix  fani  uchun  keying 

taraqqiyoti  uchun  mustahkam  metodologiya  mavjudligi  va  undan  unumli 

foydalanish mumkinligini yaqqol ko’rsatdi.