38
hozirgi o‘lchov birligida 2,02,5 sm ga yaqin bo‘lgan. Agar daryodagi suv
sathi to‘linsuv davrida 60 bo‘lakkacha ko‘tarilsa, hosil yaxshi bo‘lishi,
boryo‘g‘i 6 bo‘lakka ko‘tarilganda esa, aksincha, suv kam bo‘lib,
hosildorlik ham past bo‘lishi kutilgan. Demak, X asrdayoq o‘lkamiz
hududida bo‘lajak hosilni bashorat qilish maqsadida daryolarda maxsus
suv o‘lchash ishlari bajarilgan.
Shuningdek, arab sayyoh olimi ibn Fadlon Ahmad kundaliklarida
Amudaryoning qishki harorat rejimi haqida ilk ma’lumotlarni yozib
qoldirgan. U 921-922-yillarda arab xalifasi Muhadir elchilari bilan Xorazm
va Buxoroda bo‘ladi. Shu joylarning xalqlari, urf-odatlari, iqlimi bilan bir
qatorda daryolari haqida ham quyidagicha yozadi: “Jayxun (Amudaryo)
daryosi boshidan oxirigacha muzladi. Muz qalinligi karvonga xuddi yo‘l
kabi daryo ustidan o‘tishga imkon berdi. Muz qattiq bo‘lib, darz ketmadi,
uch oy shu holatda qoldi”. Ko‘rinib turibdiki, ushbu ma’lumotlar nafaqat
Amudaryoning, balki boshqa daryolarning ham o‘sha
davrlardagi harorat
rejimi haqida aniq tasavvur hosil qilishga imkon beradi.
Tarixiy manbalardan ma’lumki, XXI asrlarda yashagan olimlar suv
ilmi gidrologiyaga katta ahamiyat berganlar. Ular orasida Abu Rayhon
Beruniy (9731048-yillar) ning ushbu fanning shakllanish va rivojlanish
jarayoniga qo‘shgan hissasi beqiyosdir. Uning "O‘tgan avlodlar
yodgorligi", "Hindiston", "Attafqim", "Qonuni Mas’udiy", "Geodeziya",
"Minerologiya" kabi asarlarida okeanlar, dengizlar, daryolar, ko‘llar,
buloqlar haqida, “Gidrologiya” fani uchun qimmatli fikrlar bayon qilingan.
Ma’lumki, gidrologiya o‘rganiladigan suv obyektlarining turi va
o‘rniga ko‘ra ikki qismga okeanologiya
va quruqlik gidrologiyasiga
bo‘linadi. Beruniy asarlaridagi gidrologik ma’lumotlarni ham shartli
ravishda ikki guruhga ajratish mumkin:
birinchi guruh ma’lumotlar
da -
okeanlar, dengizlar, ko‘rfazlar haqidagi fikrlar bayon qilinsa,
ikkinchi
guruh
da esa allomaning quruqlik suvlari daryolar, soylar, buloqlar,
ko‘llar, qorliklar, muzliklar, botqoqliklar va hatto yer osti suvlari haqidagi
ilmiy qarashlari yoritilgan.
Masalan, Beruniyning "Hindiston" asarining 58bobi okeanlar,
dengizlar, ulardagi suv qalqishi hodisalarini o‘rganishga bag‘ishlangan.
Asarning 18bobida esa Hindiston daryolari, mamlakatni o‘rab
turgan
dengizlar, ko‘rfazlar, qo‘ltiqlar haqida umumiy ma’lumotlar keltiriladi.
Ushbu asarning 25bobida esa daryolar haqidagi bilimlar yanada
chuqurlashtirilib, ularning boshlanish qismi, u yerlardagi gidrologik
shartsharoitlar, oqim rejimi, to‘yinish manbalari, daryolar o‘zanida
kechadigan gidrodinamik jarayonlar va ularning oqibatlari batafsil bayon
etilgan.
39
Yuqoridagilarning isboti sifatida Beruniy asarlaridan ayrim parchalar
keltiramiz. Masalan, "Hindiston" asarida u quyidagicha yozadi:"... Tog‘
etaklarida va sharqirama daryolar
yonida toshlar kattaroq, tog‘lardan
uzoqdagi (joylarda) va daryo (oqimi tezligi) susayishi bilan toshlar kichikroq,
daryolar sekin oqadigan va (ularning) ko‘llar to‘qaylar hamda dengizga
quyilish joyiga kelganda qumlar uchraydi". Beruniy tomonidan yozib
qoldirilgan bu xulosa gidrologiyaning asosiy qismlaridan biri bo‘lgan
zamonaviy
gidrodinamika
fanining bizga ma’lum bo‘lgan qonunlariga to‘la
mos keladi. Aniqroq qilib aytganda, shu fanga tegishli bo‘lgan hozirgi
kundagi adabiyotlarda Beruniyning qariyb ming yil ilgari aytgan fikrlarining
takrorini uchratamiz. Masalan, XX asrning o‘rtalarida taniqli gidrolog - olim
N.I.Makkaveyev quyidagicha yozadi: "... водные потоки производят
сортировки наносов по их уделному весу и крупности по всей длине
реки".
Beruniyning "Hindiston" asarida "Okeanologiya"ga oid qimmatli
ma’lumotlar keltirilgan: "Odamzod yashaydigan yerning g‘arbida bir
dengiz borkim,
Muhit deyilur, yunonlar uni O‘qiyonus deydilar". Asarda
Muhit dengizi (Atlantika okeani)ning janubiy, o‘rta va shimoliy qismlari
qirg‘oqlarida yashaydigan xalqlar, davlatlar, qo‘ltiqlar haqida batafsil
axborot berilgan. Masalan, Beruniy shunday yozadi: "Uning qirg‘og‘i
janubda eng uzoq chegaradan boshlanib, Sudon mamlakatiga ro‘baru
bo‘lgan joyda Uzg‘ist, Chekka Sus, Tanja,
keyin Andalus, alJaloliqo,
Saqlab (Slavyan) chegaralarini kesib o‘tadi... Shimolroqda saqlablar
oldida, ushbu dengizdan katta bir qo‘ltiq ajralib, Bulg‘or yerlariga
yaqinlashib keladi. Ular bu qo‘ltiqni Varang (Boltiq) dengizi deb
biladilar...". Shunga o‘xshash batafsil ma’lumotlar Tinch ("Sharqiy dengiz"
yoki "Sharqiy muhit") va Hind ("Ulug‘ dengiz") okeanlari haqida ham
keltirilgan.
Dengizlar Bo‘ntus (Qora dengiz), Shom (O‘rta dengiz), Xazar
(Kaspiy) dengizi, Xorazm (Orol) dengizi, Issiqko‘l, ularga quyiladigan
daryolar (Etil Volga, Nil, Jayhun, Yaksart va boshqalar) gidrografik
nuqtai nazardan ancha to‘la ta’riflangan. Beruniy o‘z
asarlarida, ayniqsa,
Qizil dengizdan Nil etagiga ariq (kanal) qazish tarixiga, Amudaryo va
Qoraqum tarixiga oid juda ko‘p qimmatli ma’lumotlarni keltiradi. Masalan,
"Geodeziya" asarida Ptolemey (Batlimus)ning "Geografiya"si yozilgan
davrdan o‘z davrigacha Amudaryo tarixiga oid ma’lumotlarni tahlil qilib,
tegishli xulosalar chiqaradi. Ma’lum bo‘lishicha, Amudaryo shu davr
ichida (I asrdan XI asrgacha) uch marta o‘z o‘zanini o‘zgartirgan. Dastlab,
ya’ni Ptolemey davrida Amudaryo Jurjon (Xazar, Kaspiy) dengiziga, so‘ng
shimolga burilib, Orol dengiziga, Beruniy davrida esa yana janubga
40
burilib, Sariqamish (Qiz) dengiziga quyilgan.
Beruniy asarlarida Yer kurrasida suv eroziyasi bilan bog‘liq
holda
kechadigan eroziyaakkumlyatsiya jarayonlari, ularning oqibatlari ham
yoritilgan: "... dengiz va quruqlik doim birbiri bilan muhorabada bo‘ladi,
ya’ni dengizlar quruqlikka, quruqliklar esa dengizga aylanib turadi...".
Asarda bu jarayonlarga yorqin misollar keltiriladi.
Umuman, Beruniyning okeanlar, dengizlar ilmiga qo‘shgan hissasi
juda kattadir va u keyinchalik yevropalik olimlar ta’biri bilan
Do'stlaringiz bilan baham: 
