Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

Unda har yili suv sathin borur kuzatib, 
Xulosa qilurlar va unga qarab, 
Nima kutilmoqda ­ ochlik, to‘kinlik? 
Aniqdir, Nil toshsa, hosil shuncha mo‘l. 
Umuman, Ahmad Farg‘oniyning Nil daryosidagi suv sathini o‘lchash 
inshooti ­ "Miqyos an­Nil" ni loyihalash va qurish bilan bog‘liq faoliyati, 
amaliyotda undan bevosita foydalanishni yo‘lga qo‘yishdagi bilimi, ilmiy 
salohiyati va aql­zakovati tahsinlarga loyiqdir. Zero, inshootning qariyb 
1200 yillik vaqt sinovlaridan o‘tib, bizning davrimizgacha yetib kelganligi 
va hozirgi kunda ham undan bemalol foydalanish mumkinligining o‘ziyoq 
allomaning ilm­fanning, shu jumladan, suv ilmining buyuk namoyandasi 
bo‘lganligining yorqin ifodasidir. 
1.6.4. Daryolar gidrologiyasidan ilk qo‘llanma va
Abu Rayhon Beruniyning dengizlar nazariyasi 
Suv ilmi tarixida al-Xorazmiy va al-Farg‘oniylardan biroz keyinroq 
yashagan Saraxsiy, Narshaxiy kabi olimlar ham sezilarli iz qoldirganlar. 
Ulardan biri, IX asrda yashab o‘tgan Ahmad ibn Muhammad ibn at-
Tayyibu al-Saraxsiy Turkmanistonning qadimgi Saraxs shahrida tug‘ilib, 
Bog‘dodda ilmiy faoliyat olib borgan. Uning "Dengizlar, suvlar va 
tog‘larning foydasi", "Yo‘llar, viloyatlar, dengizlar va shaharlar 

---

37 
to‘g‘risidagi kitob" kabi asarlarida keltirilgan gidrografik va gidrologik 
ma’lumotlar diqqatga sazovordir.
Shuningdek, 899­959-yillarda yashab o‘tgan buxorolik tarixchi olim 
Narshaxiyning "Buxoro tarixi" asari suv ilmiga oid ma’lumotlarga boyligi 
bilan ajralib turadi. Ushbu asarda Zarafshon daryosi, Amudaryo va boshqa 
suv manbalari gidrografiyasiga tegishli muhim ma’lumotlar keltirilgan. 
Qadimgi qo‘lyozmalar orasida X asrga oid, muallifi noma’lum bo‘lgan 
"Kitobi hudud al­olam minal mashriq ilal mag‘rib" (Sharqdan g‘arbgacha 
olam chegaralari kitobi) nomli asar gidrologiya va gidrografiyaga tegishli 
ma’lumotlarga boyligi bilan ajralib turadi. Ushbu asar, professor 
H.H.Hasanov ma’lumotlariga ko‘ra, 983-yilda Amudaryoning chap sohilidagi 
Juzjon viloyatida yozilgan. Unda yer yuzidagi yirik daryolar, ularning 
qayerdan boshlanib, qayerga quyilishi, suvining yerlarni sug‘orishga 
sarflanishi, hatto kemachilikka yaraydigan daryolar tavsiflangan. Kitobda 
Tinch va Atlantika okeanlari, ularning o‘rni, suvining rangi, janubda ham, 
shimolda ham bir­biriga tutashib ketishi ta’kidlab o‘tiladi. Asarda daryolar 
haqidagi ta’rif quyidagicha boshlangan: "Daryo ikki xil bo‘ladi, biri - tabiiy 
daryo, ikkinchisi ­ sun’iy... Tabiiy daryolar shularki, ularning suvi 
qorliklarning erishidan (hosil) bo‘ladi... Ular... dengiz yoki botqoqlikka 
yetguncha oqadilar". 
Bu asar aniq gidrografik ma’lumotlarga boyligi bilan ham ajralib 
turadi: "Jayxun daryosi (Amudaryo) Vahon hududidan oqib chiqadi va 
Bomir (Pomir) viloyati va Shugnoni Vahon hududi orasidan o‘tib, to 
Xatlon va To‘xariston va Balx va Chag‘oniyon va Xuroson va 
Movarounnahr (yerlaridan) oqadi, to Xorazmgacha boradi, keyin Xorazm 
(Orol) dengiziga quyiladi...". Shunga o‘xshash batafsil tavsiflar Xarnob 
(Panj), Vaxshob (Vaxsh), Kofirnihon, Surxondaryo, O‘zgand (Sirdaryo), 
Parak (Chirchiq), Buxoro (Zarafshon) daryolari misolida ham keltirilgan. 
Umuman olganda, "Hudud al­olam"ning muallifi o‘lkamiz daryolari 
to‘yinish manbalari va gidrografiyasini o‘z davriga nisbatan ancha aniq 
tasavvur etgan. 
O‘rta Osiyo suv ilmi tarixida IX-X asrlarda yashagan xorijiy olimlar, 
jumladan, arab geograf - sayyohlari