Учебное пособие по предмету «Каракалпакский язык» написано и утверждено на основе учебного плана и рабочей программы. Учебное пособие предназначено для студентов высших учебных заведений, обучающихся по специальности на узбекском языке

Download 7,81 Mb. bet 62/113 Sana 03.03.2022 Hajmi 7,81 Mb. #480086 Turi Учебное пособие

Bog'liq
КАРАКАЛПАК ТИЛИ КИТАП латынша

Bu sahifa navigatsiya:

• Dara san Qospa san
• Qaraqalpaqsha Ózbekshe Inglizshe
• 21. Qaraqalpaq shayırları Almasıq 21.1.

Mámleket atı	Altın	Gúmis	Bronza
Jámi
1	Hindistan	11	8	7	26
2	Ózbekstan	8	12	9	29
3	Iran	7	2	3	12
4	Qazaqstan	5	1	3	9
5	Qıtay	3	2	2	7
6	Vetnam	2	7	4	13
7	Túrkmenstan	0	2	4	6
8	Mongoliya	0	2	2	4
9	Qırǵızstan	0	0	1	1
10	Shri – Lanka	0	0	1	1

Jeńiske eriskenler arasında ele mektepke barmaǵan, baqsha jasındaǵı bala gúmis medalǵa iye bolǵan Xumayun Bekmuradov hám bar! Ol Yunusobodtaǵı 154 – mektepke shekemgi balalar baqshasınıń tárbiyalanıwshısı.
20.6. Fakultetińizde májiliske yamasa basqa qanday da ádebiy keshege daǵaza jazıń. Daǵazada sanlıq sózler bolsın. Daǵaza qaysı uslubqa kiretuǵınlıǵın anıqlań.
20.7. Berilgen naqıl – maqallardan sanlıq sózlerdi tawıp, sanlıqtıń qaysı túri ekenligin anıqlań.

1. 2. 3. 4. 5.

Miynet – túbi ráhát Ekewi de barabar. Birdi birew beredi. Kópti miynet beredi. Bir jıl tut ekken kisi Júz jıl gáwhar teredi. Jalǵız taydı úyretken Seyis bolıp atalmas. Jalǵız terek kógertken Baǵman bolıp atalmas. Bir túp sheńgeldi Mıń jıl qoralasań da baǵ bolmas.

6. 7. 8. 9. 10

Zamanı birdiń hamalı bir Qırmanı birdiń samalı bir. Bir qolda eki ǵarbızdı tutıp bolmas. Elli tillalıq arbanı Eki yarım teńgelik kósher buzadı. Qırda qırıq qoy suw ishse Oyda otız qoy báhár aladı. Tapqan birewin soyadı, Tappaǵan ekewin soyadı.

Qatarlıq sanlıqlardı san menen jazǵanda -ınshı / - inshi qosımtasınıń ornına (-) defis qoyıladı.
20.8. Berilgen sanlıqlardı san menen jazıń.
Bes mıń, bes júz, úshten eki, altıdan úsh, birinshi orın, tórtinshi qabat, ekinshi kurs, toǵız student, on eki kitap.
Este saqlań! Sanaq sanlar atlıq sózlerdiń ornına qollanılıp kelgende seplik qosımtaları menen túrlenedi.
Jıynaqlaw sanlıqları atlıq sózlerdiń ornına qollanılıp kelgende betlik, tartım qosımtaları jalǵanadı. Mısalı: ekewimiz, úshewińiz.

Dara san	Qospa san
A. bes	A. on segiz
I. bestiń	I. on segizdiń
B. beske	B. on segizge
T. besti	T. on segizdi
Sh. besten	Sh. on segizden
O. beste	O. on segizde

20.9. A. Nawayı haqqında esse jazıń, jazǵan esseńizde sanlıq sózler bolsın.
20.10. «Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sózligi» kitabınan sanlıq sózleri bar frazeologizmlerdi terip jazıń hám mánisin túsindiriń.
Terminlerdi salıstırıń

Qaraqalpaqsha	Ózbekshe	Inglizshe
sanlıq	son	number
qatarlıq	tartib son	ordinal numerals
sanaq	sanoq son	cardinal numerals
bólshek	kasir son	broken number

20.11. Sorawlar.
1. Sanlıq sózler tildiń qaysı bóliminde izertlenedi?
2. Qaraqalpaq tilindegi sanlıq sózlerdiń ózbek tilindegi sanlıq sózlerden ayırmashılıǵı bar ma?
3. Qaraqalpaq tilinde sanlıq mánisin ańlatatuǵın qanday sózlerdi bilesiz?
4. Qaraqalpaq tilinde sanlıq sózler mánisine qaray neshege bólinedi?
21. Qaraqalpaq shayırları
Almasıq
21.1. Teksttegi astı sızılǵan sózlerge dıqqat awdarıń.
Qaraqalpaq klassik shayırları
Qaraqalpaq xalqınıń XVIII ásirdegi tariyxıy turmısın óz shıǵarmalarında ayqın sáwlelendirgen, xalıqtıń arzıw – ármanların, qayǵı – hásiretlerin shınlıq penen jırlaǵan belgili shayır hám jıraw –Jiyen Amanlıq ulı.
«Shayırdıń qosıqları, terme – tolǵawları XX ásirdiń basına deyin – aq xalıq arasına taralǵan. Onıń terme – tolǵawları menen kólemli «Posqan el», «Ullı taw» sıyaqlı shıǵarmaları óz dáwiriniń haqıyqıy turmısın sáwlelendirgen.
XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatında Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh hám t.b. shayırlardıń ornı girewli.
Kúnxoja Ibrayım ulı qaraqalpaq xalqınıń Xorezm oypatına kelip qonıs basıp, Xiywa xanlıǵı qol astına qaraǵan dáwirdegi shıqqan shayırlardan biri.
Ádebiyat tariyxshıları Kúnxojanı qaraqalpaq jazba ádebiyatınıń tiykarın salıwshı dep ataydı. Onıń bizge miyras etip qaldırǵan «El menen», «Kún qayda», «Jaylawım», «Nege kerek», «Umıtpaspan», «Túye ekenseń», «Shopanlar», «Oraqshılar» qosıqları sol dáwirdegi xalıq turmısınıń haqıyqıy kórinisin sáwlelendirgen.
X IX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń kórnekli wákilleriniń biri Ájiniyaz Qosıbay ulı óz zamanlaslarına qaraǵanda ádewir ózgeshelikke iye arab, parsı hám túrkiy tillerin jaqsı ózlestirgen ayrıqsha talantlı sóz sheberleriniń biri.
Ájiniyaz shayır Xiywada Maqtumqulıdan tálim alǵan Sherǵazı medresesinde oqıp, sońınan Qutlımurat inaq medresesin tamamlaǵan.
Xalıq arasında Hafiz, Saadiy, Nawayı, Fızuliy hám Maqtumqulı shıǵarmaların taratıwshı, sonıń menen birge qaraqalpaq ádebiyatında ǵázzel, muxammes hám rubayı janrların alıp kelgen shayır sıpatında belgili. Onıń «Ellerim bardı», «Ayrılsa», «Kerek», «Bozataw» hám t.b. shıǵarmaları arqalı qaraqalpak poeziyasın úlken shıńlarǵa kóterdi.
X IX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń jáne bir kórnekli wákilleriniń biri – Berdaq Ǵarǵabay ulı. Ol qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında kórnekli tulǵa, qaraqalpaq jazba ádebiyatın eń joqarı basqıshqa kótere alǵan sóz sheberleriniń biri.
Ol qaraqalpaq ádebiyatın biyik shıńǵa kóterdi. Tereń lapızlı lirikalıq qosıqlar jazıw menen bir qatarda xalıq tariyxı menen bekkem baylanısqan poemalar hám el shejiresin jazıp qaldırdı. Berdaqtıń ómirbayanınan derek beretuǵın «Ómirim», «Meniń», «Dáwran», «Izler edim» qosıqları bar.
Shayır Xorezmniń kópshilik jerlerinde bolǵan.
Berdaqtıń «Aqmaq patsha» dástanı, «Amangeldi», «Aydos biy», «Ernazar biy» shıǵarmaları, sonday – aq «Shejire» shıǵarmalarında qaraqalpaqlar tariyxına baylanıslı kóp ǵana maǵlıwmatlardı beredi.
Almasıq
Almasıq, atlıq, kelbetlik, sanlıqlardıń dál ataması emes. Olardı ornın basatuǵın ekinshi bir sóz benen ataydı.
Almasıqlar kóbinese atlıqtıń ornına qollanılatuǵın bolǵanlıqtan, kóplik, seplik, tartım qosımtaları menen ózgeredi. Gápte kóbinese baslawısh, tolıqlawısh hám anıqlawısh xızmetlerin atqaradı.

Download 7,81 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: