Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

1.
Mutualizm
simbiozning bir shakli bo‘lib, bunda birgalikda yashash ikkala 
simbiontlarga qulaylik yaratadi. Bunday to‘daning har bir a’zosi mutualist deb 
ataladi. Chumolilarning o‘simlik bitlari (shiralari) bilan munosabatini mutualistik 
o‘zaro munosabatlarning ajoyib misoli sifatida ko‘rsatish mumkin. Chumolilar 
o‘simlik bitlari chiqargan shirin suyuqliklari bilan oziqlanishadi va ayni vaqtda 
chumolilar ularni yirtqichlardan himoya qiladi.
2. Sinoykiya-
birga yashovchilar turining biriga foydali va ikkinchisiga 
ahamiyatli bo‘lmagan hamxonalik, masalan, bir indan birga foydalanish yoki yirik 
turlar mayda turlarni o‘z ustida olib yurib, ularning tarqalishini osonlashtiradi. 
Masalan, xaltsid shizaspida tenuikornisning birinchi yoshdagi lichinkasi chumoli 
oyoqlariga ilashib olib, ularning iniga kiradi va chumoli lichinkalarining ektoparaziti 
bo‘lib oladi. Proktotrupid deyilgan tuxumxo‘rning urg‘ochisi ham shu taxlitda 

---

114 
chigirtkalarga ilashib olib, ular ko‘zacha qo‘yishigacha yuraveradi. Keyin chigirtkani 
tark etib, o‘z tuxumlarini ko‘zachaga qo‘yadi. 
3. Kommensalizm yoki tekinxo‘rlik-
bunda bitta hasharot ikkinchi hasharot 
tayyorlagan ozuqa zaxirasi hisobiga yashab, o‘z navbatida unga hech qanday foyda 
keltirmaydigan hamxonalik. Masalan, Meloidae oilasiga kiruvchi qo‘ng‘izlar 
lichinkasi yolg‘iz yashaydigan yovvoyi asalarilar uyasida yashab, asalarilar o‘z 
lichinkalari uchun tayyorlagan chang va asalni yeydi. 
4. Yirtqichlik-
bularga xonqizi qo‘ng‘izlari, vizildoq qo‘ng‘izlar, hasharotxo‘r 
qushlar, ko‘rshapalaklar va boshqalar kiradi. Yirtqich hasharotlar odatda o‘z turining 
vakiliga hujum qilmaydi, biroq, ba’zilari ularni ham yeyaveradi. Bunday hodisa 
kannibalizm deb ataladi. Bunga oltinko‘z lichinkalarini, g‘o‘za tunlami qurtlarining 
bir-birini yeyishlarini misol qilib keltirish mumkin. 
Agrobiotsenozda yashaydigan hasharot va kanalardan yirtqichlikka misol bo‘la 
oladiganlari ko‘p. Qo‘ng‘iz stetorus-nuqul o‘rgimchakkanaga xuruj qiladigan 
yirtqichdir. Oltinko‘zlar-shiralar, o‘rgimchakkanalar, bir talay boshqa hasharotlarning 
tuxum va lichinkalarini qiradigan yirtqichlardir. O‘z biologiyasi jihatidan tuproq 
bilan bog‘langan va tuproqda yashab zararkunandalarning tuxum, lichinka, ba’zan 
esa g‘umbaklarini ham yo‘qotadigan yirtqichlardan-vizildoq qo‘ng‘izlar, stafilinidlar 
va o‘rgimchaklar ayniqsa yaxshi ajralib turadi. 
Ikki xil, ya’ni fatal va nofatal yirtqichlik bo‘ladi. Fatal yirtqichlikda o‘lja 
albatta halok bo‘ladi, nofatal yirtqichlik ro‘y berganda esa o‘lja halok bo‘lmaydi 
(masalan, qon so‘ruvchi qandalalarda).
G.A. Viktorovning ta’kidlashicha (1976l), parazitizm hodisasi hasharotlar 
o‘rtasida juda ko‘p uchraydi. To‘liq rivojlanadigan hasharotlarning 5 ta turkumida: 
parda qanotlilar, qattiq qanotlilar, yelpig‘ich qanotlilar, to‘rqanotlilar va tangacha 
qanotlilarda parazitlar bo‘ladi. G‘o‘zani zararkunandalardan biologik usulda himoya 
qilishda hozircha parda qanotlilar turkumidagi hasharotlar kengroq qo‘llanmoqda.