Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

5. Parazitizm-
bunda “hamxona” xo‘jayinni talon-taroj qilibgina qolmay, balki 
uning o‘ziga ham hujum qiladi. Hasharotlar o‘rtasida parazitizm hodisasi juda xilma-
xil bo‘ladi. Hasharotlar hayvonlarda qanday parazitlik qilsa, boshqa hayvonlar ham 
(masalan, qurtlar) hasharotlarda shunday parazitlik qiladi. Ko‘pincha hasharotlar 
hasharotlarda parazitlik qiladi. 
O‘z
 
xo‘jayinining tanasi ustida oziqlanuvchi parazitlarga ektoparazitlar yoki 
sirtqi parazitlar deb aytiladi. Masalan, qon so‘ruvchi chivin, taxta qandalasi, brakon, 
burga va boshqalar kiradi. 
Xo‘jayin tanasi ichida yashovchi parazitlar endoparazitlar yoki ichki parazitlar 
deb aytiladi. Ko‘k qurt tanasi ichida parazitlik qiluvchi
apanteles, ot oshqozonida 
parazitlik qiluvchi bo‘kalarning lichinkalari, ko‘pgina parda qanotlilar va ikki 
qanotlilar lichinkalari kiradi. 

---

115 
Parazit holda yashaydigan hasharotlarning o‘z paraziti ham bo‘lishi mumkin, 
bu parazitlar ikkilamchi tartibdagi parazitlar deb aytiladi. Ikkilamchi parazitlarning 
ham o‘z paraziti bo‘lishi mumkin, ular uchinchi tartibdagi parazitlar deb aytiladi. 
Xo‘jayin bilan parazitlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar xilma-xil va 
murakkabdir. Agar biror hasharot qishloq xo‘jaligi o‘simliklari zararkunandalarida 
parazitlik qilsa, bu hasharot foydali bo‘ladi, ammo ikkinchi tartibdagi parazit 
zararkunanda hisoblanadi, uchinchi tartibdagi parazit esa foydali hisoblanadi. 
Tabiatda shunday hodisalar ham uchraydiki, ayrim tur parazitlar ham birlamchi, ham 
ikkilamchi parazit bo‘lishi mumkin. Parazitlar monofag bo‘lishi, ya’ni ma’lum 
xo‘jayin hisobiga yashashi va polifag, ya’ni har xil xo‘jayinlar hisobiga yashashi 
mumkin.
Tekinxo‘rlik endo- hamda ektoparazitizm orqali ro‘y berishi mumkin. 
Xo‘jayinning tanasi ichida rivojlanib, uning ichki a’zolari hisobiga oziqlanadigan 
parazitlar - endoparazitlar deyiladi. Masalan, trixogramma tunlamlarning tuxumlari 
ichida rivojlanadi. Apanteles avlodiga mansub hasharotlar kemiruvchi tunlamlarning 
har xil turlari qurtlari ichida tekinxo‘rlik qiladi.
Ektoparazitlar xo‘jayinning gavda sirtida bo‘lib, uning terisiga yopishib 
oziqlanadi. O‘rta Osiyoda keng tarqalgan g‘o‘za tunlami va bir qator boshqa 
tunlamlarda parazitlik qiladigan brakon yaydoqchisi bunga yaqqol misol bo‘lishi 
mumkin. 
Parazitizm hodisasi obligat yoki muqarrar, fakultativ yoki nomuqarrar va 
tasodifiy parazitizmga bo‘linadi.
Muqarrar parazitizm ro‘y berganida xuruj qiladigan organizm nuqul 
tekinxo‘rlik bilan hayot kechiradi. Nomuqarrar parazitizmda - tekinxo‘rlik qilishi 
mumkin, lekin o‘z xo‘jayini bo‘lmaganda erkin hayot kechiraveradi.
Tasodifiy parazitizm - simbiozning shunday shakliki, bunda xuruj qiluvchi 
organizm aksariat hollarda aloqasi bo‘lmagan xo‘jayinning ichida yoki sirtida 
rivojlanadi. 
Bir organizmda rivojlanadigan parazitlarning soni va qaysi turga mansubligiga 
qarab parazitizmning quyidagi fazalari tafovut qilinadi:
- yakka holda rivojlanish, bunda 1 parazitning rivojlanishi 1 ta xo‘jayin 
tanasida kechadi; 
- guruhlab rivojlanish, bunda 1 turga mansub parazitlarning 2 tasi va undan 
ko‘prog‘i 1 xo‘jayinda rivojlanadi; 
- superparazitizm (haddan tashqari zararlash) - bir xil turga mansub 
parazitlarning 1 ta xo‘jayin sirti yoki ichida haddan tashqari ko‘p bo‘lishi; 
- multiparazitizm (ko‘plab parazitizm ro‘y berishi) - 2 va undan ko‘p turlarga 
mansub parazitlarning xo‘jayinidan bir vaqtda foydalanishi. 
Xo‘jayin bilan parazit o‘rtasidagi o‘zaro munosabat xususiyatlariga qarab 

---

116 
quyidagilar tafovut qilinadi; 
- giperparazitizm yoki ustama parazitizm, bunda bir parazit boshqa parazitdan 
xo‘jayin sifatida foydalanadi. Parazit hasharotlarda 2- , 3- va 4- tartibdagi parazitizm 
qayd etilgan. Keyingi 2 xili kam uchraydi;
- kleptoparazitizm yoki o‘g‘rilik parazitizm, bunda kleptoparazit o‘z avlodini 
zararlanib bo‘lgan xo‘jayinga joylashtiradi va so‘ngra raqobat natijasida dastlabki 
parazitni bartaraf etadi. Monoksen va geteroksen parazitizm ham bo‘ladi. Monoksen 
parazitizm yuz berganda parazitning rivojlanishi poyoniga etishi uchun 1 ta xo‘jayin, 
geteroksen parazitizmda har xil turlarga mansub bir necha xo‘jayin kerak bo‘ladi.