|
Dendrobatsillin
bakterial preparat bo‘lib, Sibir ipakchi kapalagi (Dendrolimus
sibiricus) qurtidan ajratilgan bakteriya varianti B. thuringiensis asosida Irkutsk davlat
universiteti tomonidan ishlab chiqilgan. Preparat zararkunanda-Sibir ipakchisi
qurtlariga mo‘ljallangan. Bu preparat zararkunanda to‘plangan yerlarda bakteriya
bilan zararlanish hosil qilishga mo‘ljallangan edi. Lekin hozirgi vaqtda
dendrobatsillin oziqni zararlantirish orqali zararkunandani halok qilishga qaratilgan
preparat sifatida foydalaniladi.
Ko‘pgina zararkunandalar, shu jumladan qarag‘ay bujur parvonasi va
odimchisi, karam kuyasi va oq kapalari hamda bir qator bog‘ zararkunandalari
qurtlari dendrobatsillindan zararlanadi. Dendrobatsillin O‘rta Osiyo Respublikalarida
g‘o‘za tunlamlariga qarshi muvaffaqiyatli ravishda sinab ko‘rilmoqda. Uni
insektitsidlar bilan qo‘shib ishlatilganda zararkunandalarning 85% ga qadari nobud
bo‘ladi.
Boverin
n preparati kul rang kukundan iborat. Boverinni turli isektitsidlarning
oz miqdori bilan qo‘shib ishlatish tavsiya qilinadi. Boverin kolorada qo‘ng‘izi, olma
qurti va boshqa bir qancha tur zararkunandalarga qarshi ishlatiladi. Bovarin
biopreparati odam va hayvonlar uchun zararsiz.
O‘simlik karantini
. O‘simlik karantini mamlakatimizda uchramaydigan, lekin
xorijiy mamlakatlardan o‘tib qolishi ehtimoli bo‘lgan o‘simlik zararkunandalari va
kasalliklari sababchilari hamda xavfli begona o‘tlarni va shuningdek, mamlakat
ichidagi ayrim hududlarda tarqalganlari yo‘lini to‘sishga qaratilgan tadbirlar
sistemasidan iboratdir.
Zararkunandalarning chet mamlakatlardan kelib qolmasligi ehtiyotiga
mo‘ljallangan tadbirlar
xorijiy karantin
va mamlakat ichida biror hududda
uchraydigan zararkunandaning tarqalib ketmasligiga qaratilgan bo‘lsa, ichki
karantin
deyiladi. MDH ga g‘o‘za pushti rang qurti, kartoshka kuyasi, sitrus kuyasi,
makkajo‘xori pushti rang qurti, O‘rta dengiz meva pashshasi va yana bir necha tur
283
zararkunandalarning o‘tib qolmasligi ehtiyotini ko‘rish xorijiy o‘simliklar karantin
tadbirlariga kiradi. Xayriguldoshlar kuyasi, loviya donxo‘ri, komstok qurti, tok
filokseriyasi, qonli shira biti va yana bir necha tur zararkunandalar ichki karantin
ahamiyatiga ega bo‘lgan zararkunandalar qatoriga kiradi.
O‘zbekistonda tarqalishi jihatidan chegaralangan, ularga qarshi jiddiy choralar
ko‘rilayotgan va ichki karantin ahamiyatiga ega bo‘lgan zararkunandalar qatoriga
komstok qurti, kaliforniya qalqondori, gulxayri kuyasi va boshqalar kiradi. Bu muhim
davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan tadbirlarni o‘z vaqtida va izchillik bilan o‘tkazishni
boshqarish alohida karantin inspektsiyasi tomonidan olib boriladi.
Trixogramma, brakon, oltinko‘z, enkarziya singari samarali entomo-akarifaglar
hamda afidofaglarni ommaviy ko‘paytirish va zararkunandalar (ko‘sak qurti, o‘simlik
bitlari, o‘rgimchakkana, oqqanot) ga qarshi kurashda Respublikamizda 900 dan ortiq
biolaboratoriya va biofabrikalar tashkil qilingan. Har yili Respublikamizda ekin
zararkunandalariga qarshi biologik usul bilan 14-15 mln.ga ekin maydonlari ishlanib,
yetishtirilgan hosil saqlab qolinadi.
Bu sohani rivojlantirishda 70-yillardan boshlab olim va mutaxassislarimiz A.G.
Davletshina, X.R. Mirzaliyeva, Yu.P. Adashkevich, S.N. Alimuhamedov, G
.Bronshteyn, A.Sh. Hamraev, Z.K. Odilov va boshqalar O‘zbekistonda biologik
himoyani rivojlantirishda o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shdilar.
Zararkunandalarga qarshi kurashning ikkinchi usuli laboratoriya sharoitida
mahalliy yirtqich va parazit hasharotlarni sun’iy ko‘paytirish va dalaga chiqarib
tarqatishdan iborat. Bu maqsadda O‘rta Osiyo o‘simliklarni himoya qilish,
Rеspublika sabzavot va poliz ekinlari ilmiy tеkshirish institutlarida hamda bir qancha
viloyat,
tuman
va
xo‘jaliklarda
biologik
laboratoriyalar
ishlab
turibdi.
Laboratoriyalarda
trixogramma,
brakon
yaydoqchilari
ko‘p
miqdorda
ko‘paytirilmoqda va ekin maydonlariga tarqatilmoqda. Kеyingi yillarda tillako‘z va
xon qizi qo‘ng‘izini laboratoriyalarda sun’iy ko‘paytirish ustida ham tadqiqot ishlari
olib borilmoqda.
Biologik kurashning uchinchi, eng muhim usuli foydali hasharotlar sonining
tabiiy ravishda ortishi uchun qulay sharoit yaratishdan iborat. Bu maqsadda kimyoviy
zaharli prеparatlarni qo‘llashni kеskin chеklash, o‘t-dalali almashlab ekishni joriy
etish, foydali hayvonlarni jalb qilish va himoya qilish orqali erishiladi. Bu usul
tabiatda mavjud bo‘lgan ekologik munosabatlarini saqlab qolishga qaratilgan.
Shuni alohida etirof etish kerakki, hozirgi davrda Respublikamizda go‘za, g‘alla va
boshqa qishloq xo‘jalik ekinlarini zararkunandalar, kasaliklar hamda begona
o‘tlardan himoya qilishga katta etibor berilmoqda.
Agrotexnik va boshqa tadbirlar yordamida entomofaglarning urchishi uchun
qulayliklar yaratish mumkin. Masalan, choy o‘simligini butash issiqsevar yirtqich
qo‘ng‘iz
xiperasris
uchun qulay va
uning o‘ljasi hisoblangan choy bolishchasiga esa
284
noqulay sharoit yaratiladi. Ko‘plab entomofaglar o‘rmon va buta o‘simliklari
oralig‘ida qishlaydi. Shu sababli, o‘simliklar tanlash, ekin ekiladigan maydonlar bilan
daraxtlar bor yerlarning nisbatini aniqlash va ularning o‘zaro aloqalarini hisobga
olish amaliy ahamiyatga ega.
Entomofaglar faoliyatini oshirish yetuk hasharotlarning qo‘shimcha oziqlanishi
uchun qulay shart-sharoitlar barpo etish lozim. Bog‘larda nektar beruvchi
o‘simliklarni o‘stirish kaliforniya qalqondori va olma kuyasi parazitlarining
ko‘payishiga yaxshi zamin bo‘ladi. Karam o‘sayotgan dala yaqinida butgulli
o‘simliklarning bo‘lishi karam kuyasi va oq kapalaklar parazitlari miqdorining ko‘p
bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Ba’zi parazitlarning nektar bilan oziqlanishi
tuxumlarining shakllanishi uchun muhimdir. Bunday turlarga karam tunlami paraziti
taxin-ernestiya
va tengsiz ipakchi paraziti
shturmiya
kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
