Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

Dendrobatsillin 
bakterial preparat bo‘lib, Sibir ipakchi kapalagi (Dendrolimus 
sibiricus) qurtidan ajratilgan bakteriya varianti B. thuringiensis asosida Irkutsk davlat 
universiteti tomonidan ishlab chiqilgan. Preparat zararkunanda-Sibir ipakchisi 
qurtlariga mo‘ljallangan. Bu preparat zararkunanda to‘plangan yerlarda bakteriya 
bilan zararlanish hosil qilishga mo‘ljallangan edi. Lekin hozirgi vaqtda 
dendrobatsillin oziqni zararlantirish orqali zararkunandani halok qilishga qaratilgan 
preparat sifatida foydalaniladi. 
Ko‘pgina zararkunandalar, shu jumladan qarag‘ay bujur parvonasi va 
odimchisi, karam kuyasi va oq kapalari hamda bir qator bog‘ zararkunandalari 
qurtlari dendrobatsillindan zararlanadi. Dendrobatsillin O‘rta Osiyo Respublikalarida 
g‘o‘za tunlamlariga qarshi muvaffaqiyatli ravishda sinab ko‘rilmoqda. Uni 
insektitsidlar bilan qo‘shib ishlatilganda zararkunandalarning 85% ga qadari nobud 
bo‘ladi. 
Boverin
n preparati kul rang kukundan iborat. Boverinni turli isektitsidlarning 
oz miqdori bilan qo‘shib ishlatish tavsiya qilinadi. Boverin kolorada qo‘ng‘izi, olma 
qurti va boshqa bir qancha tur zararkunandalarga qarshi ishlatiladi. Bovarin 
biopreparati odam va hayvonlar uchun zararsiz.
O‘simlik karantini
. O‘simlik karantini mamlakatimizda uchramaydigan, lekin 
xorijiy mamlakatlardan o‘tib qolishi ehtimoli bo‘lgan o‘simlik zararkunandalari va 
kasalliklari sababchilari hamda xavfli begona o‘tlarni va shuningdek, mamlakat 
ichidagi ayrim hududlarda tarqalganlari yo‘lini to‘sishga qaratilgan tadbirlar 
sistemasidan iboratdir. 
Zararkunandalarning chet mamlakatlardan kelib qolmasligi ehtiyotiga 
mo‘ljallangan tadbirlar 
xorijiy karantin 
va mamlakat ichida biror hududda 
uchraydigan zararkunandaning tarqalib ketmasligiga qaratilgan bo‘lsa, ichki 
karantin 
deyiladi. MDH ga g‘o‘za pushti rang qurti, kartoshka kuyasi, sitrus kuyasi, 
makkajo‘xori pushti rang qurti, O‘rta dengiz meva pashshasi va yana bir necha tur 

---

283 
zararkunandalarning o‘tib qolmasligi ehtiyotini ko‘rish xorijiy o‘simliklar karantin 
tadbirlariga kiradi. Xayriguldoshlar kuyasi, loviya donxo‘ri, komstok qurti, tok 
filokseriyasi, qonli shira biti va yana bir necha tur zararkunandalar ichki karantin 
ahamiyatiga ega bo‘lgan zararkunandalar qatoriga kiradi. 
O‘zbekistonda tarqalishi jihatidan chegaralangan, ularga qarshi jiddiy choralar 
ko‘rilayotgan va ichki karantin ahamiyatiga ega bo‘lgan zararkunandalar qatoriga 
komstok qurti, kaliforniya qalqondori, gulxayri kuyasi va boshqalar kiradi. Bu muhim 
davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan tadbirlarni o‘z vaqtida va izchillik bilan o‘tkazishni 
boshqarish alohida karantin inspektsiyasi tomonidan olib boriladi.
Trixogramma, brakon, oltinko‘z, enkarziya singari samarali entomo-akarifaglar 
hamda afidofaglarni ommaviy ko‘paytirish va zararkunandalar (ko‘sak qurti, o‘simlik 
bitlari, o‘rgimchakkana, oqqanot) ga qarshi kurashda Respublikamizda 900 dan ortiq 
biolaboratoriya va biofabrikalar tashkil qilingan. Har yili Respublikamizda ekin 
zararkunandalariga qarshi biologik usul bilan 14-15 mln.ga ekin maydonlari ishlanib, 
yetishtirilgan hosil saqlab qolinadi. 
Bu sohani rivojlantirishda 70-yillardan boshlab olim va mutaxassislarimiz A.G. 
Davletshina, X.R. Mirzaliyeva, Yu.P. Adashkevich, S.N. Alimuhamedov, G 
.Bronshteyn, A.Sh. Hamraev, Z.K. Odilov va boshqalar O‘zbekistonda biologik 
himoyani rivojlantirishda o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shdilar. 
Zararkunandalarga qarshi kurashning ikkinchi usuli laboratoriya sharoitida 
mahalliy yirtqich va parazit hasharotlarni sun’iy ko‘paytirish va dalaga chiqarib 
tarqatishdan iborat. Bu maqsadda O‘rta Osiyo o‘simliklarni himoya qilish, 
Rеspublika sabzavot va poliz ekinlari ilmiy tеkshirish institutlarida hamda bir qancha 
viloyat, 
tuman 
va 
xo‘jaliklarda 
biologik 
laboratoriyalar 
ishlab 
turibdi. 
Laboratoriyalarda 
trixogramma, 
brakon 
yaydoqchilari 
ko‘p 
miqdorda 
ko‘paytirilmoqda va ekin maydonlariga tarqatilmoqda. Kеyingi yillarda tillako‘z va 
xon qizi qo‘ng‘izini laboratoriyalarda sun’iy ko‘paytirish ustida ham tadqiqot ishlari 
olib borilmoqda.
Biologik kurashning uchinchi, eng muhim usuli foydali hasharotlar sonining 
tabiiy ravishda ortishi uchun qulay sharoit yaratishdan iborat. Bu maqsadda kimyoviy 
zaharli prеparatlarni qo‘llashni kеskin chеklash, o‘t-dalali almashlab ekishni joriy 
etish, foydali hayvonlarni jalb qilish va himoya qilish orqali erishiladi. Bu usul 
tabiatda mavjud bo‘lgan ekologik munosabatlarini saqlab qolishga qaratilgan.
Shuni alohida etirof etish kerakki, hozirgi davrda Respublikamizda go‘za, g‘alla va 
boshqa qishloq xo‘jalik ekinlarini zararkunandalar, kasaliklar hamda begona 
o‘tlardan himoya qilishga katta etibor berilmoqda.
Agrotexnik va boshqa tadbirlar yordamida entomofaglarning urchishi uchun 
qulayliklar yaratish mumkin. Masalan, choy o‘simligini butash issiqsevar yirtqich 
qo‘ng‘iz 
xiperasris 
uchun qulay va
 
uning o‘ljasi hisoblangan choy bolishchasiga esa 

---

284 
noqulay sharoit yaratiladi. Ko‘plab entomofaglar o‘rmon va buta o‘simliklari 
oralig‘ida qishlaydi. Shu sababli, o‘simliklar tanlash, ekin ekiladigan maydonlar bilan 
daraxtlar bor yerlarning nisbatini aniqlash va ularning o‘zaro aloqalarini hisobga 
olish amaliy ahamiyatga ega.
Entomofaglar faoliyatini oshirish yetuk hasharotlarning qo‘shimcha oziqlanishi 
uchun qulay shart-sharoitlar barpo etish lozim. Bog‘larda nektar beruvchi 
o‘simliklarni o‘stirish kaliforniya qalqondori va olma kuyasi parazitlarining 
ko‘payishiga yaxshi zamin bo‘ladi. Karam o‘sayotgan dala yaqinida butgulli 
o‘simliklarning bo‘lishi karam kuyasi va oq kapalaklar parazitlari miqdorining ko‘p 
bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Ba’zi parazitlarning nektar bilan oziqlanishi 
tuxumlarining shakllanishi uchun muhimdir. Bunday turlarga karam tunlami paraziti 
taxin-ernestiya 
va tengsiz ipakchi paraziti 
shturmiya 
kiradi.