Харакатларни (айнан бир нарса билан турли х;аракатларни ёки
турли нарсалар билан айнан бир хил харакатни бажариш),
жуфтлик уйинлари («ку-ку», «шар юмалатиш» ва бошк,.)
ривожлантириш ва умумлаштиришга оид узок, йулни босиб
утишга тугри келади.
Бола учун катта ёшли одам —
битмас-туганмас ижобий
эмоциялар, кизикарли таассуротлар ва борган сайин суз мухим
ахамиятга эга булиб борадиган уйинлар манбаи хисобланади.
Катталар
билан
мулокотга
киришиш,
нарсалар
ва
уйинчокдарга
эгалик
килиш га
интиларкан.
бола
ушбу
максадларга эришиш учун суздан фойдаланиш хакидаги
чакирикка жавоб беради, баъзида узи ташаббус курсатиб, фикр
билдиради. Катта ёшли одам бола билан диалогга киришади,
боланинг бир сузли фикрларини грамматик жихатдан тупик
шакллантирилган
иборага
айлантириш
оркали
унинг
«камчиликларини тузатади» (Темур дадасининг машинасини
куриб колди: «Би-би, дада». Она: «Дадасининг машинаси.
Кетдик, дада га борамиз»).
Бола тилни фаол узлаштиради'
Суз ортида турган
тасаввур ягона ухшашликдан («ляля» - катта ва кичик
кугирчок) купрок ухшатишларгача, кейинрок эса нисбатан
аник умумлаштирмаларгача («мол» сузидан сигир, куй, эчки ва
от-эшакларни
ифодалашда
фойдаланишдан
бошлаб
кейинчалик «мол» сузини факат сигир ва бузокчаларга
нисбатан куллашгача) ривожланади. Айни битта суз ёрдамида
куп образли муносабатлар ифодаланади («нанна» сузи бир
вактнинг узида «бу нон», «нон беринг», «нон тушиб кетди»
каби маъноларни
англатиши мумкин ва
Х-К.).
Бола аста-секин
бу муносабагларни грамматик жихатдан расмийлаштирилмаган
икки сузли, кейинрок эса уч сузли гаплар оркали ифодалашни
урганади.
Иккинчи
йилнинг
охирига
келиб
дастлабки
грамматик шакллар пайдо булади. Боланинг суз захираси
ортади. 1 ёшда — 1 ёшу 6 ойда суз захираси 30-40 та сузни
ташкил килади. Фикрлар асосан бир таркибли гаплардан
иборат булади. Бунда цонуткий мулокот воситалари (ифодали
Харакат, бевосита намойиш килиш, кузларнинг тукнашуви,
мимикалар, имо-ишоралар ва бошк ) хамон хукмрон булади.
Бола маиший вазиятлар маъносини ва уларда кулланилаётган
нутк мазмунини тушуниб етади.
1 ёшу 6 ой — 2 ёшга келиб боланинг суз захираси 200-
300 тагача усади. Унинг
фикрлари грамматик жихатдан
83
расмийлаштирилмаган икки-уч таркибли иборалардан иборат
булади. Бола билан катта ёшли одам бевосита мулокотга
киришган вазиятда эса нуткий мулокот етакчи мулокот турига
айланади.
Бола
хаётининг
учинчи
йилига
келиб
нутк,
ривожланиши купрок, кенг камровли вазифалар доирасида, энг
аввало катта ёшли як,ин к,ариндошлари ва болалар билан
муносабатга киришиш хамда улар билан биргаликда харакат
килиш (нуткнинг коммуникатив вазифаси), атроф-оламни
билиш (нуткнинг интеллектуал вазифаси) оркали давом этади.
Бола нуткий мулокотнинг асосий шаклини — диалогик нуткни
узлаштиради.
У
ташаббус
курсатиб
фикр
билдиришни,
саволлар беришни,
жавоб кугишни, узи хам саволларга жавоб
беришни,
атрофдагиларга
илтимос
ва
таклифлар
билан
мурожаат килишни урганади.
Бола у3 истак-хохишлари, хиссиётлари, фикрларини
ифодалаш, кутилаётган натижаларга эришиш учун сузлардан
фойдаланади. Бирок бола томонидан фойдаланилаётган сузлар
фонегик жихатдан анча номукаммал булиб, у кенг камровли
маъноларни англатади. Суз ва предметли
харакатларни куллаш
ва улар билан мос равишда харакат килиш оркали катта ёшли
одам бола билан узаро бир-бирини тушунишни ва унинг
тилини бойитишни йулга кУяди■
Бола ташаббус курсатиш оркали мулокот субъекти, тенг
Do'stlaringiz bilan baham: