У збек и с то н рес п у бл и ка си халк, таълим и ва зирли ги



Download 7,65 Mb.
Pdf ko'rish
bet24/120
Sana30.04.2022
Hajmi7,65 Mb.
#597909
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   120
Bog'liq
fayl 861 20210506

хусусияти
 
билан 
боглашга 
муваффак, 
булди. 
Содда 
килиб 
айтганда, 
боланинг 
умумлаштирмалар сифатида тил бирликларини узлаштириши 
унинг нуткини ижодий нуткка айлантиради (К.И.Чуковский).
Сунгги 
йилларда 
нугк 
ривожланишидаги 
айрим 
боскичларни 
урганишга 
катта 
эътибор 
каратилмокда. 
Маълумки, \ар бир инсон бутун умри мобайнида тил 
бойликларини эгаллагани холда уз нуткини такомиллаштириб 
боради. Х,ар бир ёш боскичи унинг нуткий ривожланишига 
бирон-бир янгилик олиб киради. Нуткни эгаллашдаги энг 
мухим боскич мактабгача ёшга тугри келади.
Замонавий олимлар нутккача булган боскичнинг мухим 
ахамият касб этишини яхши англайдилар ва уни синчиклаб 
тахдил 
килмокдалар 
(М.Г.Елагина, 
И. iM. Кононова, 
Г.М.Лямина, Л.Г.Рузская ва бошк )-
Вербал боскичгача булган даврни (ёки тайёргарлик 
боскичини) 
психологик 
тахдил 
килиш 
тадкикотчиларни 
нуткнинг мухим омиллари айнан ушбу даврда шаклланади, 
деган хулосага олиб келмокда. Зеро, мазкур даврда мулокотга 
эхтиёж шаклланади, атрофдаги катгалар билан эмоционал 
алока урнатилади, овоз муносабатлари, нутк-харакат аппарата, 
фонематик тинглаш кобилияти, катталар нуткини фаол кабул 
килиш 
ва 
тушуниш 
ривожланади. 
Ушбу 
омилларнинг 
шаклланиши - ривожланишнинг нутк боскичига уз вактида 
утишнинг мухим шартидир.
Сунгги йилларда олинган фактлар боланинг уз вактида ва 
тугри ташкил этилган катталар билан бевосита-эмоционал 
мулокотининг боланинг катталар нуткини кандай тушуна 
бошлашини, 
унинг 
качон 
фаол 
сузлай 
бошлашини 
ва 
келгусида унинг нутки кандай суръатда ривожланишини 
аникдашда 
хал 
килувчи 
ахамиятга 
эгалигидан 
далолат 
бермокда.
Илк болалик даври чегаралари билан туташ булган 
нуткнинг 
шаклланиш 
боскичи 
турли 
соха 
олимларини, 
жумладан: психологлар, педагоглар, лингвистларни энг аввало 
бу нутк ривожидаги узига хос алохида даврлиги билан 
кизикгириб келади. Бунинг узига хослиги шундаки, у нуткни 
ривожлантириш учун сентизив хисобланади; мазкур даврда 
нутк 
мулокот 
воситаси 
сифатида 
пайдо 
булади 
ва
72


такомиллашади; унинг ривожланиши шундай тез суръатларда 
амалга ошадики, 
кейин у келгусидаги барча онтогенез 
мобайнида бошка кузатилмайди. К.Д.Ушинский шундай цайд 
этган эди: «бола... икки-уч ёшида шунчалик енгил ва тез 
узлаштириб 
оладики, 
кейин 
йигирма 
йил 
кунт 
билан 
укиганида хам унинг ярмини \ам узлаштира олмайди».
Илк 
ёшдаги 
болалар 
нуткини 
ривожлантириш 
масалалари куп йиллар мобайнида ишлаб чикилган. Ушбу давр 
тадкикотчиларни нутк ривожланишининг нафакат муайян 
даврда, балки боланинг келгуси ривожида хам катта роль 
уйнайдиган томонлари билан узига жалб килади. Нисбатан 
катта ёшдаги болалар нуткини ривожлантиришдаги нуксонлар 
ва 
кечикишларни 
келтириб 
чикарувчи 
сабабларнинг 
купчиллиги 
купинча 
илк 
боскичларда 
бола 
нутки 
шаклланишининг узига хос жихатларига боглик булади. Ушбу 
жихатга Е.И.Тихеева хам эътиборни каратган. Илк ёшлардаги 
болалар 
нуткини 
Урганиш 
ишига 
Е.И.Тихеева, 
Н.М. 
Шелованов, 
Ф.И.Фрадкина, 
Н.М.Аксарина, 
Г.М.Лямина,
В.А.Петрова каби таникли олимлар, амалиётчи педагоглар ва 
методистлар сезиларли хисса кушдилар.
Боланинг фаол нуткка утиш пайтида унинг нуткини 
ривожлантиришга оид куп сснли тадкикотлар натижаларини - 
умумлаштириб, ушбу асосий коидаларни баён киламиз.
Илк ёшда нуткни ривожлантириш икки йуналиш буйича 
олиб борилади: бола нуткини такомиллаштириш ва унинг уз 
фаол нуткини шакллантириш. Илк ёшдаги болалар нуткини 
ривожлантириш 
чогида 
нуткнинг талаффуз 
жихатларини 
шакллантириш муддати ва суръатллридаги индивидуал фаркдар 
жуда сезиларли булади, одатда фаол нутк 2-2,5 ёшларга келиб 
пайдо булади. Боланинг уз якинлари булган катталар билан 
мулокотга эхтиёжи нуткни уз вакгида ва тугри ривож­
лантиришнинг хал кдлувчи шарти хисобланади. Коммуникатив 
функция нуткнинг бирламчи вазифасидир.
Ушбу даврда нутк болани ижтимоий тажриба билан 
таништириш, 
унинг 
фаолиятини 
катталар 
томонидан 
бошкаришнинг энг мухим воситасига айланади, нутк таъсири 
остида барча психик жараёнлар кайта курилади. Боланинг 
катталар билан амалий хамкорлигига оид вазиятларда фаол 
нуткдан 
фойдаланиши 
нутк 
шаклланишининг 
учинчи 
боскичига 
— 
уни 
мулокот 
воситаси 
сифатида 
такомиллаштириш даврига утишнинг асосий мезонларидан
73


бири 
хисобланади. 
Нутк, 
онтогенезига 
оид 
куп 
сонли 
тадкицотлар айнан шу боскичга багишланган.
Мактабгача даврдаги болалик лингвистларни шуниси 
билан жалб киладики, бунда урганилаётган предмет (бола 
нутки) лингвистик жихатдан куп киррали ва кизикарлидир. 
Лингвист олимлар фикрига кура, бола нуткига оид хар бир 
факт камида икки йуналиш буйича куриб чикдлиши мумкин 
ва шарт: 1) «Катталар тили» томон боришдаги вактинча нутк 
сифатида (агарда суз инновация хакида бораётган булса); 2) 
Боланинг автоном тил тизими элемента сифатида, унинг ичида 
бола муайян функционал вазифага эга булади.
Болалар 
нуткини 
ривожлантиришнинг 
методик 
масалаларини 
ишончли 
тарзда 
психолингвистик 
асослаш 
замонавий педагогик тадкикотларга хос жихатлар хисобланади. Рус 
педагогика фанининг энг яхши анъаналари рухдца бажарилган 
ушбу тадкикотлар катта фактик материалларга эга булиб, бола 
нуткининг объектив конуниятларини аникдайди. Ф.А.Сохин ва 
О.С.Ушаковларнинг таснифидан фойдаланган холда болалар 
нуткини психологик-педагогик тадкик килишни учта йуналишга 
ажратиш мугмкин: тузилмавий (тил тизимининг турли тузилмавий 
даражаларини: 
фонетик, 
лексик, 
грамматик 
даражаларини 
шакллантириш), функционал (коммуникатив фаолиятда тилни 
эгаллаш куникмаларини шакллантириш); когнитив (тил ва нутк 
ходисаларини оддий англашни шакллантириш).
Узбекистан Республикасида нуткни тадкик килиш 50- 
йиллардан бошлаб амалга оширила бошланди. А.В.Никольская 
миллий болалар богчаларида махаллий миллат фарзандларига 
рус тилини укитиш зарурлиги хакидаги масалани биринчи 
булиб кутариб чикди.
Тошкент шахридаги мактабгача тарбия муассасаларида 
(№67, 70) утказилган тадкикот синовлари (1958-1960) асосида у 
томонидан мактабгача катта ёшдаги узбек болаларига русча 
сузлашишни ургатиш методикаси мазмуни ва унинг асосий 
вазифалари ишлаб чикилди. 1961 йилда А.В.Никольскаянинг 
.«Узбек болалар богчаларида русча нутеди укитиш» номли 
методик кулланмаси, 1967 йилда эса мактабгача тарбия билим 
юртлари учун «Узбекистан миллий болалар богчаларида русча 
сузлашув нуткини укитиш методикаси» номли укув кулланмаси 
чоп этилди.
Юкорида курсатилган укув-методик кулланмаларининг 
чоп 
этилиши 
Узбекистан 
Республикасининг 
миллий
74


мактабгача тарбия муассасалари учун кадрлар тайёрлашда 
\амда макгабгача катта ёшдаги болаларга русча сузлашув 
нутк,ини ургатишни ташкил этиш ва уни амалга оширишда 
катта амалий ёрдам курсатди.
Ушбу кулланмаларда нуткни ривожлантиришга нисбатан 
бутунлай таклидга, боланинг тилни ички сезги асосида 
узлаштириб олишига асосланган жараён сифатида караш каби 
илгари кенг таркалган нукгаи-назар сакданиб колган.
70-йилларда 
А.В.Никольскаянинг 
илмий 
рахбарлиги 
остида Э.М.Разбаева томонидан «Укдпган асарлар буйича 
утказилган 
сухбатлар 
асосида 
мактабгача 
катта 
ёшдаги 
болаларда 
катталар 
мехнатини 
хурмат 
килиш 
хиссини 
тарбиялаш», С.А.Розиева томонидан (Э.М.Разбаеванинг илмий 
рахбарлиги остида) «Узбек халк огзаки ижодиёти (халк 
эртаклари ва уйинлари)дан фойдланиш асосида мактабгача 
катта ёшдаги болаларда атрофдагиларга нисбатан адолатли 
муносабатни шакллантириш» номли тадкикотлар утказилди.
Мазкур 
тадкикотларда 
нуткка 
мактабгача 
ёшдаги 
болаларда 
катталар 
мехнатини 
хурмат 
килиш 
ва 
атрофдагиларга нисбатан адолатли муносабатда булиш хиссини 
тарбиялаш воситаси сифатида каралган.
90-йилларда 
А.Н.Никольскаянинг 
шогирдлари 
— 
Ф.Р.К,одирова, Р.М.К,одирова томонидан мактабгача катга 
ёшдаги 
болаларга 
рус 
тилини 
ургатишда 
уйинлардан 
фойдаланиш хамда мактабгача катта ёшдаги болаларга рус 
тилини 
Ургатиш 
жараёнида 
уларда 
байналминаллик 
ва 
ватанпарварлик 
туйгуларини 
шакллантириш 
масалалари 
буйича тадкикотлар утказилди.
Г.Жумашеванинг тадкикоти (1996) эса икки тиллилик 
шароитида 
сахналаштирилган 
театр 
ёрдамида 
мактабгача 
ёшдаги 
болаларда 
коракалпок 
тилида 
мулокот 
килиш 
маданиятининг асосларини шакллантиришга йуналтирилган.
90-йилларнинг 
охиридан 
бошлаб 
А.С. Выготский, 
А.А.Леонтьев, Ф.А.Сохин, А.М.Шахнорович, Е.И.Негневицкая 
ва бошка олимлар томонидан яратилган коидаларга таянган 
Холда Ф.Р. Кддирова ва Р.М.Крдирова она тилида ва шу билан 
бирга чет тилларидаги нутк онтогенези кирраларини тадкик 
Килиб бормокдалар.
Хусусан 
Р.М.КрДирова 
рахбарлигида 
Д.Бобоева 
томонидан мактабгача катта ёшдаги болаларни атроф-олам 
билан таништириш жараёнида уларда нуткни ривожлантириш,
75


Н.Нурмухдммедова томонидан икки тиллилик шароитида 
билинг ва болаларда равон наткни ривожлантириш масалалари 
буйича тадкикотлар Утказилган.
Юкорида 
к;айд этилган 
тадкикотлар бола нуткини 
ривожлантиришга 
умумий 
психологик 
ривожланиш 
устунининг тил кобилиятини шакллантиришни узлаштириб 
олишни 
талаб 
келадиган 
мулокот 
воситаларини
ривожлантириш жараёни сифатида караладиган концепция 
доирасида утказилди.
ХУЛОСАЛАР:
Чет элларда ва Узбекистан Республикасида турли илмий 
мактаблар 
хамда 
йуналишлар 
томонидан 
утказилган 
тадкикотларни тахлил килиш мактабгача ёшдаги болалар 
нуткининг турли жихатларини ривожлантиришнинг узига хос 
хусусиятларини 
ва 
уларнинг 
илмий 
адабиётларда 
Урганилганлик даражасини аникдаш имконини беради.
• В.И.Логинова, 
Ю.С.Ляховская, 
В.В.Гербова, 
Е.М. 
Струнина ва бошкаларнинг тадкикотлари болаларнинг она 
тили 
лексикасини узлаштириб олишларининг Узига 
хос 
жихатларини урганиш масаласига багишланган.
Болаларнинг лугатни узлаштириб олишларининг икки 
жихати аникданган: лугатни атроф-оламни билиш билан 
биргаликда ривожлантириш ва тил бирлиги сифатида сузларни 
Узлаштириш; предметли алокалар мантиги буйича хам ва айни 
пайтда тил мантиги буйича хам суз устида ишлаш зарурлиги 
исботланган.
• Болалар нуткининг грамматик тузилиши сохасидаги 
тадкикотлар болаларда нуткнинг морфологик ва синтактик 
жихатларини 
шакллантириш 
(Ф.А.Сохин, 
А.В.Захарова,
О.И.Соловьева, 
В.И Ященко 
ва 
бош к), 
шунингдек она 
тилининг суз ясаш тизимини узлаштиришнинг узига хос 
жихатларини (А.Г.Тамбовцева, Д.А.Костандян) аникдаб берди.
Хозирги 
кунга 
келиб 
болалар 
нуткининг 
грамматик 
тузилишини 
такомиллаштиришга дойр 
педагогик 
амалиётда 
нафакат одатдаги грамматик хатоликларни урганиш ва уларни 
тузатишга, балки биринчи навбатда, грамматик умумлаштир- 
маларни шакллантиришга эътибор каратилиши зарур.
• Болаларнинг тилнинг товуш тизимини узлаштиришлари 
тадкикотчи 
педагоглар 
ва 
амалиётчиларнинг 
урганиш
76


объектига айланди (Г.М.Лямина, Е.И.Радина, А.М.Максаков, 
М.Г'.Генинг, Н.А.Герман ва бошк ).
Нуткнинг хусусиятларини, унинг фонетик, шунингдек 
ритмик-мусикий жихатларини ривожлантириш (Максаков ва 
бош к), 
мактабгача ёшдаги 
болаларга товушларни тугри 
талаффуз килишни ургатишга дойр ишлар тизимини асослаш 
психологлар, 
педагоглар 
ва 
логопедларнинг
(В.И.Рождественская, М.Ф.Фомичева, Г.А.Чиркина ва бош к) 
биргаликдаги саъй-харакатлари натижасида амалга оширилди. 
Логопедиянинг болаларда нуткка оид нуксонларнинг олдини 
олиш 
билан 
боглик 
масалалар 
туркумини 
урганаётган 
профилактик йуналиши кенг таркалган. Узбекистонда ушбу 
йуналишда Л.Р.Муминова, М.Аюпова ва бошкалар иш олиб 
бормокдалар. Товушни ва сузни тугри талаффуз килиш билан 
болаларнинг уз нутки хамда бошкалар нуткининг фонетик 
хусусиятларини 
англаб 
етишлари 
уртасидаги 
богликдик, 
шунингдек нафакат нуткнинг талаффуз жихатига, балки 
умумий 
нуткий 
ривожланишнинг 
фонематик 
тинглаш 
Кобилиятига богликлиги аникданган.
Болалар нуткини ривожлантириш борасида кусатиб 
утилган ёндашувлар мактабгача ёшдаги болаларнинг тилни бир 
тизим сифатида узлаштиришларига (товуш ж и хат и, лугат 
таркиби ва грамматик тузилишининг биргалиги) тааллукдидир.
Боланинг тил тизимини эгаллаш борасидаги барча 
ютукдарини равон нутк уз ичига олади, равон нуткка 
мазмунли, кенг ва мулокотни таъминловчи фикр билдириш 
сифатида 
каралади. 
У 
мазмунлилиги, 
мантикийлиги 
ва 
изчиллиги 
билан 
ажралиб 
туради 
(А.М.Леушина, 
С .Л. Рубинштейн, Ф.А.Сохин, Д.Б.Эльконин ва бош к).
Нуткни ривожлантириш назарияси ва методикасида 
равон нуткни ривожлантириш мактабгача ёшдаги болаларни 
нугкий тарбиялаш борасидаги марказий вазифа эканлиги тан 
олинган.
Равон нутк боланинг тил бойлигини канчалик эгаллаб 
олганлигининг курсаткичи хисобланади, боланинг акдан, эстетик, 
эмоционал ривожланиш даражасини курсатади (Г.А.Ладыженс- 
кая, Н.Н.Поддьяков, Ф.А.Сохин, О.С. Ушакова ва бошк ).
Е.И.Тихеева, 
Е.А.Флерина, 
А.М.Леушина,
Е.И.Пеньевская, Е.И.Радина ва бошкалар мактабгача ёшдаги 
болалар равон нуткининг дастлабки тадкикотчилари сирасига 
кирадилар. Ушбу олимларнинг асарлари болаларнинг сузлашув
77


нутки 
ва 
хикоя 
килишни 
эгаллашларининг 
узига 
хос 
хусусиятларини, диалогик ва монологик нуткдарнинг узаро 
богликлигини чукур тушуниш асосига курилган равон нуткни 
ургатиш тизимининг пойдеворини яратди. Мазкур олимлар 
томонидан болалар хикоялари таснифлаб чикилган. Ушбу 
таснифлаш асосини фикр билдириш манбаси, яъни: нарсалар 
тавсифлаш, адабий матнларни айтиб бериш, шахсий ва 
жамоавий тажриба хакида хикоя килиш, ижодий хикоя килиш 
ва бошкалар ташкил этади.
Монологик 
нуткни 
ривожлантириш 
назарияси 
ва 
методикасини 
янада 
ривожлантириш 
болаларнинг 
равон 
нуткни 
хамда 
монологик 
фикр 
билдиришнинг 
турли 
тоифаларини 
узлаштириб 
олишларининг 
узига 
хос 
жихатларини 
чукур 
тадкик 
килиш 
билан 
тавсифланади 
(Н.Ф.Виноградова, 
В.В.Гербова, 
О.С.Ушакова 
ва 
бош к). 
Изохловчи 
нуткнинг 
Узига 
хосликлари 
(Н.Н.Поддьяков,
Н.И.Кузина), 
мулохаза 
тоифасидаги 
фикр 
билдириш 
(А. В.Запорожец, 
Р.И.Никольская, 
В.И.Яшина) 
хусусияти 
урганилади 
ва улар асосида болаларга турли тоифадаги 
монологларни ургатиш методикаси яратилади.
Ф.А.Сохин, О.С.Ушакова ва уларнинг шогирдлари 
томонидан равон нуткни шакллантиришнинг турли сохалари 
буйича бажарилган тадкикотлар равон нуткнинг шунчаки 
мантикийлиги, изчиллигидан ташкари янада аникрок бахолаш 
мезонларини кидириб топишни асосий вазифалардан бири 
Килиб 
куяди. Равонликнинг асосий курсаткичларидан бири 
сифатида сузлар, гаплар ва фикрлар кисмлари Уртасидаги узаро 
алока воситаларидан фойдаланилган холда матнни таркибан 
тугри тузиш махоратини шакллантириш кабул килинган.
Т.И.Г'ризикнинг тадкикотлари равон нуткнинг нуткий 
куникмаларини шакллантиришга багишланган. Ушбу масала- 
ларни немис педагоги Гертруд-Мари Брумме хам урганади.
Узбекистан Республикасида хамда Коракалпогистонда 
Угказилаётган 
тадкикотлар 
(Ф.Р.Кодирова, 
Р.М.Кодирова, 
Г.Жумашева, 
Д.Бобоева, 
Н.Нурмухаммедова 
ва 
бош к) 
мактабгача катта ёшдаги болаларга она (Узбек) тилини ва айни 
пайтда иккинчи тилга Ургатишнинг энг самарали воситалари 
ва методларини топишни асосий вазифалардан бири сифатида 
куйганлар.
• 
Нуткий ривожланиш масалалари буйича фаннинг турли 
сохаларида 
бажарилган 
тадкикотлар 
тахдили 
куйидаги
78


тенденцияни amngiaiu имконини берди: барча тадкикотчилар 
бола нуткини ва унинг ривожланиш жараёнини 

Download 7,65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   120




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish