У збек и с то н рес п у бл и ка си халк, таълим и ва зирли ги


Болаларга диалогик нуткни ургатиш



Download 7,65 Mb.
Pdf ko'rish
bet60/120
Sana30.04.2022
Hajmi7,65 Mb.
#597909
1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   ...   120
Bog'liq
fayl 861 20210506

Болаларга диалогик нуткни ургатиш
Диалог — сухбат боланинг катталар ва уз тенгдошлари 
билан мулокотининг асосий шакли хисобланади.
Мактабгача таълим муассасасида укитиш икки шаклда 
амалга оширилади: а) эркин нуткий мулокотда; б) махсус 
машгулотларда.
Диалог куп рок, эркин нуткий мулокотда пайдо булади ва 
у болалар л у 
Far 
и пи бойитиш, талаффузга оид, грамматик 
куникмаларни табиий равишда ривожлантириш базаси, равон 
нутк куникмаларига эга булиш базаси хисобланади.
Диалог махсус машгулотларда укитилади (ойига 1-2 та 
машгулот); мактабгача таълим муассасасида кун мобайнида 
бола педагог ва бошка болалар билан эркин мулокотга 
киришади. Уйда эса катталар бола билан турли мавзуларда 
диалогга киришишлари лозим.
Диалогик нуткни (ёки огзаки нуткни) ургатиш одатда 
сухбат шаклида, яъни катталар билан бола Уртасида хамда 
болаларнинг узлари Уртасида фикр алмашиш шаклида 
руй
беради.
Агарда мактабда сухбат билимларни етказиш воситаси 
сифатида кулланилса, сухбат жараёнида болалар нуткини 
бойитишда 
кушимча 
ижобий 
ходиса 
куринишида 
кабул 
килинади, мактабгача таълим муассасасида хам сухбат айнан 
нуткни ривожлантириш учун утказилади. Бирок, нутк албатта 
борлик 
ходисасини 
акс 
эттириши, 
кодлаштириши 
боис 
мактабгача таълим муассасасидаги сухбат худди мактабдаги 
каби бил им беради.
Сухбатлар 
мавзуси 
ва 
мазмуни 
болаларнинг 
ёш 
хусусиятлари хамда уларнинг нуткий ривожланиш даражасини 
Хисобга олган холда “Учинчи минг йилликнинг боласи” таянч 
дастури билан белгиланади.
Сухбат таълим методикаси сифатида — бу тарбиячининг 
болалар гурухи билан (ёки алохида хар бир бола билан) аник
154


максадга 
йуналтирилган, 
муайян 
мавзуда 
олдиндан 
тайёрланган сузлашувидир. Мактабгача таълим муассасасида 
такрорловчи, 
умумлаштирувчи 
ва 
назорат-текширув 
сухбатларидан фойдаланилади.
Такрорловчи ва умумлаштирувчи сухбатларда тарбиячи 
турли усуллар ёрдамида болаларга курган нарсаларни тахлил 
к,илиш, таккослаш, тулдириш, чукурлаштириш усулларини 
ургатади, болалардаги мавжуд билимларни тизимлаштиради, 
уларни муайян хулосаларга келишга ундайди.
Назорат-текширув сухбатлари педагог томонидан бирон- 
бир утилган мавзу буйича болаларнинг билимларини аникдаш 
учун утказилади. Педагог саволлар ёрдамида болаларнинг 
бирон-бир 
мавзуни 
у™ш 
жараёнида 
олган 
билимлари 
даражасини аникдаши мумкин.
Болалар билан ишлаш жараёнида педагог тайёрланмаган 
ва тайёрланган сухбатдан фойдаланади.
Тайёрланмаган 
сухбат 
(буни 
факат 
болаларга 
нисбатангина куллаш мумкин, чунки болалар улар билан 
нималар 
хакида 
сузлашишларини, 
нималарга 
диккат- 
эътиборини 
жалб 
килишларини 
билмайдилар) 
режимли 
жараёнларни утказишда, болалар фаолиятининг хар хил 
турларида: уйинларда, мехнатда ташкил этилиши мумкин. 
Тарбиячи эса хар кандай мулокот турига тайёр туриши зарур. 
Зеро, бунинг учун у касбий таълим олган билимларининг 
мухим кисмларидан бирини болалар билан сухбатлашиш 
ташкил этади. Шунинг учун тарбиячи болалар билан шундай 
сузлашиши лозимки, токи у уз нутк;и билан болаларга она 
тилини ургатсин.
Нуткий мулокотга булган зарурат туфайли тусатдан юзага 
келадиган сухбатда тарбиячи узининг тил сезгисига ишонгани 
Холда уз нуткининг грамматик шаклини ва унинг жаранглаши 
(фонологияси)ни тайёрламайди, аммо у хар бир сухбатнинг 
мавзусига тайёргарлик куриши шарт.
Тайёрланган сухбат деб номланишининг сабаби шуки, 
бунда тарбиячи машгулотдан олдин (машгулотдан бир неча кун 
олдин) болаларни 
шундай 
вазиятда 
колдирадики, 
бунда 
уларнинг диккат-эътибори булажак сухбат мавзуси буладиган 
атроф-оламдаги ходисаларга жалб кили пади, чунки фактларга 
оид материаллар болаларга бунгача таниш булиши лозим.
Сухбатни ташкил килиш, унинг тузилмаси мавзу ва 
мазмунга, болаларнинг ёшига боглик, булади. Хар бир сухбатда
155


куйидаги 
таркибий 
компонентларни 
ажратиб 
курсатиш 
мумкин: 
1) 
кириш 
(бошлаш); 2) 
асосий 
кием 
(сухбат 
мавзусини ривожлантириш); 3) нихоясига етиш.
Кириш максади болаларнинг диккат-эътиборини сухбат 
мавзусига жалб килиш, уларда сухбатда иштирок этиш 
хо\ишини пайдо к,илиш, болалар хотирасида илгари олинган 
таассуротларни, 
имкони 
борича 
образли 
ва 
эмоционал 
таассуротларни жонлантиришдан иборат.
Тарбиячи сухбатлашадиган нарса (ходиса) хакида таклиф 
Килган топишмок хам кириш булиши мумкин. Сухбатни 
тегишли мавзудаги шеърни укиш ёки суратларни куриш билан 
бошлаш мумкин. Сухбат бошланишида тарбиячи булажак 
сухбат 
мавзусини 
(максадини) 
шакллантиради, 
унинг 
мухимлигини асослайди, уни танлаш сабабларини болаларга 
тушунтириб беради.
Асосий кием максади - болалар курган нарсаларни эсга 
олиш, 
кушимча 
билимларни 
тахлил 
килиш, 
уларни 
тушунтириш хисобига чукурлаштириш, цушимча билимларни 
маълум 
килиш, 
уларни 
бир 
тизимга 
келтириш 
ва 
мустахкамлашдан иборат.
Сухбатнинг асосий кисми микромавзу ёки боскичларга 
ажратилиши мумкин. Х,ар бир боскич — бир мавзуни бугин 
Кисмлари 
буйича тахлил 
килишдан 
иборатдир. 
Педагог 
машгулотга тайёрланар экан, барча боскичларни белгилаб 
олиши лозим.
Сухбат 
мавзусини 
ривожлантириш 
аник 
максадга 
йуналтирилган булиши лозим, тарбиячи 
имкони борича 
болаларнинг мазкур мавзудан четга чикишларининг олдини 
олиши зарур (баъзан ортикча фактларни аникдаш учун ундан 
чекиниш мумкин, бирок, сунгра яна асосий сухбат мавзусига 
цайтиш даркор). Тарбиячи сухбат режасини олдиндан белгилаб 
олади. Тарбиячининг кулида режа булса, болалар канчалик 
мавзудан четга чикмасинлар, у илгариги савол 
ахамиятини 
йукотди, деб хисоблаган пайтда уз режасидаги навбатдаги 
саволни бериш оркали уларни яна мавзуга кайтариш мумкин.
Педагог унутмаслиги 
лозим, 
болаларнинг фикрлаш 
хусусияти шундайки, улар сухбат мавзусини осон унутадилар, 
хар бир майда-чуйда нарсага чалгийверадилар. Бола канчалик 
кичик булса, у шунчалик тезрок чалгийди, хозиргина узи 
айтган нарсаларни тезлик билан унутади ва бошка мавзуга 
утади.
156


Машгулот — сухбат болаларда мантилий фикрлаш, 
бошлаган 
мавзуни 
охирига 
етказиш 
кобилиятини 
шакллантиришга каратилган.
Болалар 
биладиган 
нарсалар 
хакида 
кушимча 
маълумотларни хабар килиш сухбат асосий кисмининг зарур 
элементи хисобланади. Бу болалар билимларини кенгайтиради 
ва чукурлаштиради. Тарбиячининг киска ва аник; ахбороти 
сухбатни 
аник, 
максадни 
кузлаган 
холда 
йулга 
куйиш 
имконини беради. Сухбат топишмок,, шеърлар ва тарбиячининг 
тегишли суратга оид шархдари билан тугалланиши мумкин, 
аммо у купинча педагогнинг ушбу сухбатдан келиб чиккан 
Холда болаларнинг ахлок, борасида урганиши лозим булган 
жихатлар хакидаги мантикий хулосаси билан якунланади. Айни 
пайтда педогог уз хулосасида узи сухбат мобайнида болаларга 
ургатиши лозим булган сузлар, суз шакллари ва синтактик 
тузилмаларни куллаши лозим.
Сухбатни шундай уюштириш лозимки, токи унда барча 
болалар иштирок этсинлар. Агарда бола факат тарбиячининг 
бошка болалар билан сухбатини тинглаб утирса ва узи ушбу 
фикр 
билдиришларда 
иштирок 
этмаса, 
бу 
бола 
“сухбатлашишни” 
машк, 
килмайди 
ва 
унинг 
сухбатдаги 
иштироки факат номигагина булади, холос.
Сухбатни чекланган сондаги болалар (6-8 нафар бола) 
билан утказиш максадга мувофикдир. Агарда гурухда 25-30 та 
бола булса, бу холда машгулотни болаларни учта-туртта кичик 
гурухга булган холда утказиш зарур. Белгиланган вакгдан ошиб 
кетмаслик 
учун 
хар 
бир 
кичик 
гурух 
билан 
сухбат 
давомийлигини кискартириш мумкин. Бирок Хар бир боланинг 
нафакат тинглаб 
угиришини, 
балки 
сузлашишни 
машк, 
Килишига хам эришиши лозим. Педагог ёрдам учун ота- 
оналарни жалб килиши ва уларга тайёргарлик сухбатини 
Кандай олиб бориш лозимлиги хакида батафсил курсатмалар 
бериш зарур. Ота-оналарнинг барчаси огзаки нуткни яхши 
билишлари боис ушбу вазифани бажара оладилар.
Диалогик равон нуткни ривожлантиришга дойр махсус 
машгулотлар сухбат методи (сухбат) ва имитация методи 
асосида утказилади. 
Мазкур методлар купинча куйидаги 
усуллар ёрдамида амалга оширилади:
• Тайёргарлик сухбати (сузлашиш) усуллари;
• Театрлаштириш 
усуллари 
(имитация, 
кайта айтиб 
бериш).
157


Тайёрланган сухбатнинг куйидаги вазифалари мавжуд:
• Турридан-турри — болаларни сухбатлашишга, яъни 
сухбатдош сузларини булмасдан тинглаш, лукма ташлаш учун 
кулай пайтни кутгани холда узини тутиб туриш, сухбатдоши 
учун тушунарли килиб сузлаш;
• Йулдош — талаффуз ва грамматик куникмаларни машк 
Килиш, маълум сузлар маъносини аниклаштириш.
Сухбат жараёнида тарбиячи саволлар, топишмоклар, 
бадиий 
суз 
каби 
турли 
усуллардан 
фойдаланади. 
Бу 
усулларнинг барчаси сухбат пайтида билимларни узлаштириш 
жараёнини 
йуналтириш, 
нуткий 
мулокотни 
таъминлаш, 
болалар 
фикрларини, 
уларнинг 
диккат-эътиборларини, 
хотираларини, эмоцияларини фаоллаштиришга ёрдам беради. 
Аммо 
сухбат 
олиб 
боришнинг 
етакчи 
усули 
саволлар 
хисобланади. Болалар билан сухбатнинг муваффакияти ва 
педагогик самарадорлиги куп жихатдан саволларнинг турри 
куйилишига борлик булади. Саволлар бериш хамда унинг 
жавобининг 
мураккаблиги 
ва 
кийинлигини 
аста-секин 
кучайтириб боришни билиш энг асосий ва зарур педагогик 
одатлардан биридир. Савол куйиш — болалар олдига уларнинг 
кучи етадиган даражадаги нуткий фикрлаш вазифасини куйиш 
демакдир. Айни пайтда у хаддан ташкари осонлаштириб 
юборилмаслиги лозим, чунки бундай вазифани куйишдан 
максад — болаларни фикрлашга, эслашга ундашдан иборат. 
Кдндай 
фикрлаш-нуткий 
вазифаларини 
куйишига 
караб, 
саволларни репродуктив, кидирув ва муаммоли саволларга 
ажратиш мумкин.
Сухбатда объектлар уртасидаги борликдик хакида хулоса 
билдиришни, 
тупланган 
билимлардан, 
таккослашлардан 
фойдаланишни хамда Нима учун? Нега? Нима туфайли? Улар 
нимаси билан ухшаш? Нима учун? Кдндай килиб? каби 
саволларга жавоб беришни талаб килувчи кидирув ва муаммо 
тусидаги саволлар етакчи ахамиятга эга булади.
Сухбатнинг хар бир боскичида саволларни тахминан 
Куйидаги кетма-кетликда жойлаштириш зарур: дастлаб болалар 
тажрибасини жонлантириш учун репродуктив, кейин янги 
материални хазм килиш учун оз сонли, бирок мураккаб булган 
Кидирув саволлари ва охирида 1-2 умумлаштирувчи саволлар. 
Саволлар аник ва максадди булиши лозим. Ноаник булган 
саволлар болаларга жавоб беришни кийинлаштиради - улар
158


жавоб бера олмайдилар ёки потери жавоб берадилар. Савол 
аник;, шошмасдан, мантилий ургулар, мазмуний паузаларга 
риоя килган \олда берилиши зарур. Болага жавоб кайтаришга 
вакт бериш учун тарбиячи пауза сакдаб туради. Агарда савол 
тез берилса, бола унинг мазмунини тушунишга улгурмайди ва 
тарбиячи саволини бир неча марта такрорлашига тугри келади, 
бу эса болага жавобни уйлашда халакит беради, уни тарбиячига 
кулок тутмасликка ургатиб куяди. Болага саволни биринчи 
мартада кабул килишни ургатиш зарур.
Тарбиячи 
сухбат 
жараёнида 
куйидагиларни 
амалга 
ошириш мумкин:
• Болалар томонидан узлаштирилмаган. кушма гаплар 
ёки бир турдаги аъзолардан иборат булган гапларнинг айрим 
синтактик тузилмаларини айтиб гуриш;
• Гапнинг 
болалар 
узлаштирмаган 
мазмунли 
булакларининг 
интонациясини 
айтиб 
бериш 
(масалан, 
огохлантириш, хайратланиш, ташвишга тушиш, хурсанд булиш 
интонацияси ва х-к);
• Бир узакли сузларни хосил килишни айтиб гуриш: 
суюк-суюклик, сабзавот-сабзавотли ва бошк;.
• Турланмаган феъл шаклларини хосил килишда ёрдам 
бериш: сепиш-сепилган, куйиш-куйилган.
Сухбат жараёнида болаларни савол беришга ундаш, 
уларнинг кизикувчанлигини ривожлантириш зарур. Боланинг 
савол бера олишга кодирлиги унинг фикрлаш фаолиятидан 
далолат беради.
Бадиий асарлар — эртаклар, 
хикоялар, 
шеърларни 
театрлаштириш усули — бу болаларнинг уларга тарбиячи укиб 
берган асарларни уша шахслар номидан кайта айтиб бериш 
усулларидир.
Бошка шахслар номидан кайта хикоя килиб бериш учун 
диалогик нуткни уз ичига олган асарлардан фойдаланган 
маъкул. Уларни кайта хикоя килиб бериш болаларнинг отзаки 
нуткини, хусусан, мурожаат, санаш, хайратланиш, хайрон 
б^лиш интонацияларини гакомиллаштириш имконини беради; 
нутк эмоционал жихатдан янада бойийди - у персонажларнинг 
ахволидан келиб чиккан холда гох хурсанд, гох кайгули ва гох 
илтижонамо жаранглайди.
Болаларга огзаки диалогик нуткни ургатиш жараёнида 
театрлаштирилган томоша, кугирчок; театри каби усуллардан
159


фойдаланиш тавсия этилади. Бунда болалар хам ижрочи, хам 
томошабин сифатида иштирок этишлари мумкин.
Сахналаштириш уйини — бу болаларнинг бадиий асарни 
унинг 
кахрамонлари 
образларида 
кайта 
хикоя 
килиб 
беришлари; болаларнинг матнни эркин кайта айтиб беришлари 
ва болаларнинг сюжетли-ролли уйинларидир.
Сюжетли-ролли уйинларда болаларга биринчи навбатда, 
уз нуткида эртак матнидан четга чикишга рухсат берилади. 
Тарбиячи уларни факат грамматика ёки лексикада адабий 
сузлашув 
нутки 
меъёрларидан 
чекинган 
холлардагина 
тугрилайди; 
уйин 
чогида 
фонетик 
хатоликларга 
йул 
куйилганида уни тугрилаш шарт эмас.
Театрлаштирилган 
томошалар 
сахналаштириш 
уйинларидан шуниси билан ф аркт
1
анадики, унда бадиий асар 
матнини ёддан биладиган болалар иштирок этадилар, уларнинг 
бу чикишдан кузлаган максади — уз тингловчи дустларининг 
кунглини олишдир; бу томошада болалар театр костюмларида 
(маска калпокчалар ва бошка кийимлар) чикадилар.
Кугирчок театри — бу сюжетли «режиссёрлик» уйиннинг 
Хар хил турларидир: болалар бир вакгнинг узида оддий 
уйинчокдар 
(уйинчокдар 
театри), 
петрушкалар 
(кул 
бармокдарига кийиладиган кугирчокдар, суратлар киркимлари 
ва хк.)н и асар кахрамонлари 
ролини уйнашга мажбур 
Килганликлари холда бадиий асар матнини роллар буйича 
сузлайдилар.
К^ирчок; теарти шакли куйидагилардир: 5’йинчокдар 
театри, петрушкалар театри, «бармокдар» театри, соя театри, 
стол театри, фланелеграф.
Болалар нашриётлари бадиий асарларни сахналаштириш 
учун халк эртакларига силуэтлар; театр-китоблар; панорама- 
китоблар каби турли куринишдаги кургазмали кулланмаларни 
чоп этмокдалар.
Юкорида 
санаб 
утилган 
кугирчок; 
театри 
турлари 
мактабгача 
таълим 
муассасасида 
болалар 
нуткини 
фаоллаштирувчи методик воситалар сифатида фойдаланилади: 
болалар педагог ёрдамида, 
катта гурухларда эса узлари 
мустакил 
равишда 
кугирчокдарга, 
киркилган 
расмларга 
режиссёрлик 
киладилар, 
улар 
номидан 
иштиёк 
билан 
сузлайдилар ва шу тарика узларининг нуткий куникмаларини 
ривожлантирадилар.
160


Сахналаштириш уйини - мактабгача ёшдаги хар кандай 
боланинг театрлаштирилган чикишидир.
Болаларниинг огзаки нутк; куникмаларини узлаштириши- 
нинг боришига караб, уларнинг саволларга жавоблари янада 
аник,, мулохазали ва мазмунли булдиб бориши лозим.
Сухбат 
жараёнида 
болалар 
билан 
сузлашувнинг 
жонлилиги куп жихатдан огзаки нуткка ва нуткий мулокотнинг 
савол-жавоб шаклига хос булган грамматик тузилмаларининг 
турличалиги билан богликдир.
Сухбатларда болалар кенг камровли фикр билдиришлари 
ва бир-иккита суздан иборат булган жавоб беришлари мумкин 
(Сизга эртак ёкдими - Ха.). Болаларни кенг камровли 
жавобларга саволларни тугри куйиш оркали йуналтириш зарур: 
«Бахорда об-хаво купрок кандай булади? Бу хакда айтиб 
беринг».
Болага мана бундай курсатма бериш мумкин: «Киска 
жавоб бер. Батафсил жавоб бер (аммо т^лик жавоб билан 
эмас)», улардан сураш мумкин: «Ким киска жавоб бера олади 
(ёки 

Download 7,65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   ...   120




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish