У збек и с то н рес п у бл и ка си халк, таълим и ва зирли ги


вазиф аси) оркали давом этади



Download 7,65 Mb.
Pdf ko'rish
bet54/120
Sana30.04.2022
Hajmi7,65 Mb.
#597909
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   120
Bog'liq
fayl 861 20210506

вазиф аси) оркали давом этади.
Бола нуткий мулокотнинг асосий шаклини — диалогик нуткни 
узлаштиради. 
У ташаббус 
курсатиб 
фикр 
билдиришни, 
саволлар беришни, жавоб кутишни, узи хам саволларга жавоб 
беришни, 
атрофдагиларга 
илтимос 
ва 
таклифлар 
билан 
мурожаат килишни урганади.
Бола уз истак-хохишлари, хиссиётлари, фикрларини 
ифодалаш, кутилаётган натижаларга эришиш учун сузлардан 
фойдаланади. Бирок бола томонидан фойдаланилаётган сузлар 
фонетик жихатдан анча номукаммал булиб, у кенг камровли 
маъноларни англатади. Суз ва предметли харакатларни куллаш 
Хакида улар билан мос равишда харакат килиш оркали катта 
ёшли одам бола билан узаро бир-бирини .тушунишни ва унинг 
тилини бойитишни йулга куяди.
Бола ташаббус курсатиш оркали мулокот субъекти, тенг 
ХУКУ^ли 
хамкор сифатида чикади. Узини тушунишларига 
интилиш, уз хохиш-истакларининг бажарилишига эришиш 
болани 
тугри 
сузлашга 
мажбур 
килади. 
Ушбу 
ёшда 
тенгдошлари билан мулокотга киришиш эмоционал алока
139


урнатиш ва уз шахсига эътиборни жалб килишга ёрдам беради: 
болалар бир-бирлари билан уйнаш жараёнида уз харакатларини 
нутк; билан шархдаб борадилар, аммо \озирча улар бир-бирига 
тугридан-тутри юзланиб, мурожаат килмайдилар.
Бола хаётининг учинчи йилига келиб унинг тил 
мухитидаги фаол йуналтирувчи фаолияти бошланади. Бу 
кувончли кечинмалар таъсири остида вужудга келадиган 
товушлар билан турли уйинларда («шовкинли кушиклар») ва 
оддий суз ижодкорлигида («гольф-мольф», «уйин-пуйин» ва 
бошк ) куринади.
Кулай шарт-шароитларда мулокотнинг учинчи йилига 
келиб бола катталар билан мулокотда кургазмали-таассуротли 
вазиятга таянмаган холда уз тассуротларини нуткда ифодалай 
бошлайди. Болалар узлари куриб чиккан китоблари, тинглаган 
эртаклари ва узларишшг илгариги тажрибалари хакида фикр 
билдира бошлайдилар.
Илк ёшдаги 
болаларга нуткни укитиш жараёнида 
педагогга (катталарга) кандай методик усулларни куллаш 
тавсия этилади?
Ушбу саволга жавоб берар эканмиз, биз шуни кайд 
этишимиз лозимки, 
юкорида курсатиб утилган методик 
усуллар («курсатиб номини айтиш», «йуклама») 
болалар 
хаётининг 
иккинчи 
йилида 
хам 
улар 
билан 
ишлашда 
фойдаланиши 
лозим, 
бирок 
улар 
болаларнинг 
ёш 
хусусиятларига караб узгартирилади. 1 ёшу 4-5 ойдан кейин 
куп марталаб такрорлаш ва айни пайтда курсатиш, махсус 
машгулот сифатида «курсатиб, номини айтиш»ни амалга 
оширишнинг зарурати йук Бу ёшга келиб бола катталарга 
такдид килишни анча такомиллаштиради. У энди талаффуз 
учун 
имкони 
етадиган 
сузлар, 
бугинларни катгаларнинг 
кетидан яхши такрорлайди ва шунинг учун унга «айт», 
«такрорла» каби сузларни тушунишни ургатиш зарур. Бола 
уларни узлаштириб олиши учун ушбу сузлар кетидан талаффуз 
Килиши учун имкони етадиган сузларни бир неча марта 
такрорлаши зарур, мас.алан, «копток» сузини айт. Орадан бироз 
вакг 
утганидан 
кейин 
бола 
ундан 
нимани 
талаб 
Килишаётганини англайди ва катталарнинг кетидан такрорлай 
бошлайди. 
Боланинг 
«айт», 
«такрорла» 
каби 
сузларни 
тушуниши, 
катталар 
болага 
турли 
товушлар, 
буганлар, 
сузларнинг талаффузини машк, килдириш имконини беради.
140


«Йукдама» утказишдаги каби бола катталарнинг кетидан 
иштиёк билан, 
кувнок, холда 
такрорлаши, 
бу 
машкни 
кизикарли уйин — одатга айлантириши жуда мухимдир. Агарда 
болаларга буни атайлаб ургатилмаса, катта ёшли одамнинг 
бирон-бир 
нарсани 
айтиш 
хакидаги 
талаби 
салбий 
муносабатни юзага келтиради ва бола жим тураверади.
Купинча 
катта 
ёшли 
одам 
бола 
илтимосини 
бажараётганида бошка нарсалар х,акида х,ам сузлайверади, ёки 
унинг илтимосини жимгина бажаради. Бу катта методик хато 
Хисобланади. Боланинг илтимосига шу тарика муносабат 
билдириш оркали катталар уни нуткка ургатиш учун кулай 
имкониятни кУлдан чикарадилар. Болага унинг талаффуз 
Килиши учун осон булган ва илтимосни ифодаловчи сузларни 
айтиб туриш хамда болада таклид юз беришига эришиш учун 
уни бир неча марта такрорлаш зарур.
Иккинчи йилнинг бошида сузга харакатни кушиш 
мумкин. Бола уни осон урганиб олади ва шу билан бир вактда 
айтиб турилаётган сузни талаффуз килади. Масалан, бола 
коптокни кресло остига думалатиб юборади ва катталарга 
юзланиб, бакиради. Катта ёшли одам: «Копток йукми?». 
«Йук-.- йУк„» деб айт. Айни пайтда катта ёшли одам 
Кулларини салгина икки томонга ёяади. Бола бу харакатни 
такрорлайди ва 
«йУк» дейди. 
Ушбу усулни 
куп марта 
такрорлаганидан сунг бола шу каби ухшаш вазиятларда 
бакирмасдан ана шу харакатлардан ва зарур сузлардан 
фойдаланади. Ушбу усул «зарур сузни айтиб туриш» деб 
аталади.
Бола нуткини хосил килувчи янги усулларнинг пайдо 
булиши 
икки 
ёшли 
болалар 
билан 
амалий 
ишларда 
«йуклама»нинг умуман кераги йуклигини билдирадими? Йук, 
уни нуткий аппарат ривожи учун фойдали булган кувнок Уйин 
сифатида кУллаш мумкин ва шарт, бирок шу билан биргаликда 
иложи борича янги усуллардан купрок фойдаланиш зарур. 
Агарда бола осон товушларни кийналмасдан катталар билан 
биргаликда айтаётган булса, бу холда биз уни «айт» ёки 
«такрорла» сузларини маъносини тушунишга ундаймиз ва 
болага нуткни машк килдиришнинг янги, янада тежамли 
усулини кулга киритамиз. Агарда бола уз хохиш-истакларини 
имо-ишора ёки бакирик оркали ифодалагани холда катталарга 
мурожаат килишни Урганиб олган булса, бу холда биз унга 
«бер», «Утир», «куйиб юбор», «мумкин», «керак эмас», «мумкин
141


эмас» каби янги сузларни ургатамиз. «Бер» сузини куллаган 
холда сурашни билиши бирон нарса талаб килиб бакиришга 
й^л кУймайди, бола унинг Урнига илтимосни кУллайди ва 
шунинг учун иложи борича болага уни барвакг куллашни 
Ургатиш даркор. Болалар «мумкин» сузини куллашларининг 
алохида ахамияти хакида тухталиб Утамиз.
Маълумки, катталар болалар билан канчалик хушмуомала 
булгани сайин бола хам шунчалик хушмуомала булиб боради. 
Катта ёшли одам боланинг олдида ётган уйинчоцни, гарчи у 
болага керак эмаслигини билса хам, сурамасдан олмаслиги 
лозим, буни «мумкинми» деган суз билан осонгина хал килиш 
мумкин. Болаларга хам шуни Ургатиш лозим. Агарда болани 
огохлантирмасдан туриб унинг уйинчогани олишса, унда 
салбий муносабат (куз ёшлар, бакирик) юзага келади. Агарда 
ундан «мумкинми?» деб рухсат сурашса, у уз ихтиёри билан 
суралган нарсани беради. Биринчи навбатда болаларга зарур 
шароитларда айтиб туриш ва уз хулк-атвори билан Урнак 
курсатиш оркали хаётий зарур сузларни (рахмат, беринг, 
мумкин, мумкин эмас, мар\амат ва бош к) ургатиш зарур.
Катта ёшли одамнинг болага илтимос ёки топшириги 
билан 
мурожаати 
хам 
уни 
нуткка 
ундовчи 
«харакатга 
йулланма» усули хисобланади. Болаларга бир-бирига хамда 
катталарга мурожаат килишни купрок ургатиш зарур. Лекин 
Хамма топширик хам ушбу максадга хизмат килмайди. Катта 
ёшли одам боладан бирон бир нарсани олиб келиб бериш, 
олиб бориб куйиш, йигиштириб куйишни сУраганида бола бу 
топширикларни индамай бажаради. Бундай топшириклар бола 
катталар нуткини тушунишни 
машк килаётган иккинчи 
йилнинг биринчи ярим йиллигида катта ахамиятга эгадир. 
Бундан ташкари, ёшидан катъий назр бу топшириклар катта 
тарбиявий ахамиятга эгадир, аммо улар боладан нуткий 
фаолликни 
талаб 
килмайди. 
У 
сузлай 
бошлаши 
учун 
катталарнинг мурожаати хар кандай 
илтимосдан иборат 
булмасдан у бировга бирон-бир нарсани айтиш, бировдан 
бирон-бир нарсани сУрашни кузда тутиши лозим. Катта ёшли 
одам бундай топширик бериши учун купрок бахона топиши, 
айни пайтда уларни бола иштиёк билан бажарадиган килиб 
бериши лозим.
Бола уйин билан банд булганида, бирон-бир нарсани 
диккат билан куриб чикаётганида ёки бирор-бир одам билан 
сухбатлашаётганида унга топширик бериб булмайди. Болалар
142


фаолиятидаги бундай жщатларга уларни э\тиётсиз харакат 
туфайли тухтатиб куймасдан уларни узайтириш учун жуда 
эхтиёткорлик билан ёндашиш зарур. Агарда бола ундан 
нимани исташаётганини дар\ол тушунмаса, унга айтиб туриш, 
баъзан эса уша топширикни у билан бирга бажариш лозим.
Бола нуткини ривожлантиришда 
катта 
силжиш берадиган 
усул уни саволларни тушунишга ва уларнинг энг оддийларига 
жавоб бера олишга тайёрлаш хисобланади. Катта ёшли одам 
савол беради, ва бола айтиб турилаётган сузни такрорлаши 
учун дастлаб унга узи жавоб беради. Аввал бошда бир вазиятда 
айнан битта саволни бериш ва унга айнан битта жавоб 

Download 7,65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   120




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish