У з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о лий ва урта м а Х с у с т а ъ л и м ва зи рл и ги


Хаёт — бу ирода фактлари, ички уйгониш хис-



Download 13,41 Mb.
Pdf ko'rish
bet59/134
Sana24.02.2022
Hajmi13,41 Mb.
#201887
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   134
Bog'liq
33yangivaengyangidavrgarbyevrfalpdf

Хаёт — бу ирода фактлари, ички уйгониш хис- 
Дильтей фикрича, 
сиёти. Улар бизга бевосита \аёт изтироблари ор- 
кдли берилган.
«Хдёт — хиссиёт, тажриба, фикр х,аракати. Шу 
Зиммель фикрича, 
нук,таи-назардан, олам — хаёт тажрибасидан ке­
либ чикдци».
Космосга 
Мен,
мутлокликка 
жон 
(рух)
Зиммель:
йул
Дильтей: 
Инсонни дунёга булган 
амалий, иродавий му­
носабати ташки олам- 
нинг реаллигидир.
Билиш жараёни бу бизнинг рухий кучларимиз йигиндиси- 
нинг ижодидир. Объект ва субъект эса «хаёт тажрибаси»нинг 
ташкил этувчи кисмларидир.
Дильтейнинг таъкидича, «хаётий тажриба» акддан келиб чик- 
майди. «Хаёт»ни atyi хукми асосига куйиб булмайди. Доимий 
оким, узгариш, «ижодий жараён», «хаёт» конуниятларини, умум- 
лашмаларни инкор килади. «Хаёт» ва «акл»ни тенглаштириб 
булмайди.
Зиммель умумий конун урнига «индивидуал конун»ни, яъни 
такдирни куяди. Такдир факат интуиция (ички овоз) оркали 
эришиладиган жараён. Интуитив билиш «тарихий фан»ларнинг, 
«рух хакидаги фан»ларнинг марказий услубидир.
Дильтей фан тарафдори булганлиги учун, уз давридаги пси­
хология, физиология фанларининг эришган ютукларини тан 
олишга мажбур эди. Инсоннинг рухий фаолияти нерв тизими 
фаолияти билан бокликдир, дейди.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Таш^и оламнинг асоси нима, деган масала бутун фалсафа 
тарихида узгариб борган. Кддимги даврда ташки цлам факт си­
фатида берилган, х,еч кандай шубхага урин йук (хаво, сув, олов 
ва \.к.). Урта асрда олам худо томонидан яратилган, унга факат 
ишонч хос ил килиш керак.
Лекин Декарт узининг услубидан келиб чиккан холда физик 
дунёнинг объектив реаллигини шубха остига олди, яъни объек­
тив дунёдан кандай килиб «Мен»га утиш мумкинлигига шубха- 
ланади.
Берклида вазият бирмунча узгарди. У материя бу ёлгон нарса­
лар, факат менинг хиссиётим йигиндисидан иборатдир, дейди.
Мюллер фикрича, «ташки дунё бизга бевосита берилмайди. 
Хиссиёт органлари узига якин булган имманент (ички) энерги- 
яни кабул килади.
Гельмгольц фикрича, хиссиётдан ташкари олам тасаввурига 
биз англанмаган хулоса оркали утамиз.
Дильтей фикрича, ташки дунё ишонч, тафаккурлаш жараё­
нида вужудга келмайди, балки ички интилиш, ирода ва хиссиёт 
оркали пайдо булади. Инсон интилиши хаётда бенихоя катта рол 
уйнайди. Инсон, Дильтей фикрича, интилишлар йигиндиси, 
«тизимидир». Ана шу интилишлар ва кизикишлар иродавий хара- 
катга чорлайди ва карама-каршиликка учраб, бизда ташки олам, 
объектлар тугрисида тасаввур уйготади.
Ташки дунё реаллиги биз фикрлайдиган жараённинг нати- 
жаси эмас, лекин биз уни иродавий импульсларимиз, кизикиш- 
ларимиз учрайдиган тусик сифатида биламиз.
Билиш жараёни хаёт тажрибасидан келиб чикади. У транс­
цендентал олам, тафаккурлаш фаолиятининг натижаси эмас.
Рухият хакидаги фанлар услублари табиат хакидаги фанлар 
услубидан бутунлай ажралиб туради.
Табиат инсонга бегонадир. Табиат ходисалари алохида фено- 
менлар сифатида бизга ташкаридан берилади, улар уз холича 
«соковдир» ва хеч нима демайди. Табиатни билиш учун биз 
тасаввурий символларга (белгиларга) мурожаат килишимиз ке­
рак. Табиат ходисалари сабабий бокпанишини биз тафаккури- 
мизда синтез окибатида биламиз, яъни ана шу сабабли богла- 
ниш бизнинг ичимизда содир булади.
Лекин табиат рухият фанлари учун асосдир. Рух хак>идаги 
фанларнинг предмети хаётдир. Хаётни дунёдан эмас, балки дунёни 
Хаётдан тушунтириш керак.
Шундай килиб, Германияда «Хаёт фалсафаси»га асос со- 
линди. Бу окимнинг асосчиси Ф.Ницше хаётни ирода эркинли- 
ги, рухият, рухий куч, хокимиятга интилиш каби тушунчалар 
оркали очиб беришга интилган булса, В.Дильтей ва Г.Зиммель 
хаётни купрок рухият тугрисидаги фанлар асосида изохлашга 
Харакат килдилар. Улар Ницше фалсафасини узгартириб, унинг 
Карашларига танкидий ёндошиб, яъни ундаги хаётий рухни
www.ziyouz.com kutubxonasi


сундириб, «академик фан» х,олатига келтириб, уз карашларини 
ривожлантирдилар. Г.Зиммель социология фани ривожига катта 
хдсса кушди, жамиятда «зидциятлар» келиб чикдши ва уларни 
Хал кдлиш ечимларини, услубларини ишлаб чикди. В.Дильтей 
тарихни, маданиятни урганишда «герменевтика» усулини куллаш 
кераклигига асос солди. Кейинчалик бу услуб бошка 
Fap6 
файла­
суфлари томонвдан янада ривожлантирилди.
АНРИ Б ЕРГСОН ХАЁТ Ф А ЛС АФ А С И
Франция «хаёт фалсафаси»нинг машхур намояндаси Анри 
Бергсондир (1859—1941). Анри Бергсон оддий оилада тугилди. У 
ёшлигида узига хос бола булган. Онаси Бергсонни укдтувчиси 
тавсиясига биноан Шпрингер институтига укдшга юборади. У бу 
ерда фалсафий фанлар билан жиддий шугулланади, бу интер- 
натдаги барча конкурсларнинг лауреати булади. Математика ва 
механика фанларини \ам жуда яхши билади.
1881 — 1883 йилларда Бергсон Анжер шахрида математика ва 
механика фанларидан даре бера бошлайди. Кейин у Клермон 
шахрига кучиб утади. 1891 йилда уйланади. 1896 йилда нашрдан 
чиккан «Материя ва хотира» номли китоби унга катта муваффа- 
кдят олиб келади. «Экол нормал» мактабида лекторлик килади. 
1899 йилда Коллеж де Франсда профессор лавозимида ишлайди. 
Бундан ташкари, Бергсон Ахлокдй ва хукукдй фанлар Академия- 
си хамда Франция академияси аъзоси булади, халкаро интел­
лектуал хамкорлик хдйъатининг президента х,ам булади. Анри 
Луи Бергсон 1941 йилда вафот этади.
Унинг асосий асарлари: «Онгнинг бевосита маълумотлари» 
(1889), «Материя ва хотира» (1896), «Кулиш» (1900), «Ижодий 
эволюция» (1907), «Ру^ий энергия» (1919), «Узлуксизлик ва 
узлуклилик» (1922), «Ахлок ва диннинг икки манбаи» (1932), 
«Фикр ва харакатлантирувчи» (1934).
1927 йилда Бергсонга Нобель мукофоти топширилади. Меха­
ницизм ва догматизмга карши чикиб, Бергсон х,аётнинг асл, 
илк реал бошлангич эканлигини таъкидлайди. Хаёт Бергсон 
томонидан материя ва рухдан кескин фарк кдлувчи яхлитлик 
тарзида талкин килинади. Материя ва рух, эса хаётий жараён 
тугашининг махсулидир.
Хаёт мохдятига факат интуиция оркали, ички овоз ёрдамида 
етишиш мумкин. Ана шу интуиция бевосита предметга кириб, 
унинг индивидуал табиати билан 
к у ш ш ш ш а д и .
Интуиция би- 
лувчи билан билинувчини объект ва субъект сингари бир-бири- 
га карама-карши куймайди. У хаёт оркали уз-узини англашдир, 
бевосита «куриш» ва «пайкашдир». Шунинг учун хам Бергсон 
хар бир онгнинг бевосита берилган хаётига кайтишга чакдради.
Уз-узини кузатиш, Бергсон фикрича, шунга олиб келадики,
www.ziyouz.com kutubxonasi


рух,ий х,аётнин
1
далилини «давомийлик»да куриш мумкин. «Да- 
вомийлик» бу узлуксиз узгарувчан хрлатдир. У сезилмас даража- 
да бир \олатдан иккинчи ^олатга утиб туради. Демак, давомий- 
лик, шу жумладан,' х,аёт хдм, маконий эмас, балки замоний 
хусусиятга эгадир.
Бергсон х,аётни коинот тарзида тушунади. «Материя х,аёт ту- 
шунчасисиз кот и б кол га н нарсадир. Х,аёт унга жон киритади, де­
мак, хдёт оламнинг маънавий узгаришидан иборат», — дейди Берг­
сон. Интуиция, миссий кечинмалар унинг асосий шакллари булиб, 
^ис-туйгу ва унинг асосида юзага келадиган чексиз алмашинувлар- 
дир. Унинг фикрича, \ар кандай фалсафий к,арашнинг асосидир. 
Ана шу рух,ий х,олатларнинг йигиндиси \ак,ик,ий реалликни юзага 
келтиради ва фалсафанинг асосий мазмунини ташкил этади.
Интеллект, Бергсон фикрича, «улик нарсалар»ни талкдн 
Килувчи куролдир. Интуиция моддий, маконий объектларга к,ара- 
ма-к,арши туради.
Интеллект ва интуиция \ак,идаги к^арашлари Бергсоннинг 
эволюцион (тадрижий) назариясида уз аксини топган. Демак, 
х,аёт бу — кандайдир метафизик хдгтатдаги жараён булса, «хдётий 
жушкинлик» эса улкан ижодий жараён тулкинидир. Жушк,ин- 
ликнинг заифланиши натижасида хдёт материяга айланади, яъни 
рухсиз, жонсиз массага, нарсага айланади.
Инсон, Бергсон фикрича, ижодий мавжудотдир. Инсон ор­
кали «х,аётий жушкинлик» амалга ошади. Ижод кобилияти, унинг- 
ча, иррационал интуицияга боглик. Бундай кобилиятга ^амма х,ам 
эга эмас. Бу — худонингтанланган инсонларга берган инъомидир.
«Бизнинг танамиз, — дейди Бергсон, — бу харакат куроли- 
дир. Онг эса, ана шу х,аракатни кутариб юрувчидир. Тасаввур 
килиш бу нарсаларнинг кузгуси эмас, балки нарсаларнинг биз- 
га таъсир кдлишидир»1.
Инсон интеллекта харакат э^тиёжидан келиб чикдци. Инсон 
интеллекти, бу Афлотун айтган интеллект эмас. Интеллект — бу 
хдракатдир.
Фан факдт амалий фойдани кузлайди. Интеллектда биз тирик 
борлик,ни кура олмаймиз, тайёр улик ма\сулотни курамиз. Ин­
теллект оркдли олинадиган билим нисбийдир. Факатгина интуи­
ция фалсафанинг вазифасини бажара олади. М утл о к, ^акикатга 
фа кат интуиция оркали борилади. Интуиция предметнинг мох,и- 
ятига кириб, у билан бирлашади. Тирик мавжудотнинг хусусия- 
ти давомийликдир, узлуксиз ижодиётдир. Хдётий бошлангич 
англашдан бошланади. Давомийлик англашдан иборат. «Хдёт — 
ок,им, организмда кечадиган бир тугилишдан иккинчи туги- 
лишгача давом этадиган давомийлик».
Бергсон вокеликни ру\ий-поэтик тарзда тушунади. Хдёт 
унинг учун давомийлик, хдракатчанлик тушунчалари оркали

Download 13,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   134




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish