«эмик» бирликлар сирасинингаъзоларидан бири булиб, у муайян
умумийлик сифатида турлича куринишларда юзага чикдди. Бундай
тажаллилар, яъни хусусийликлар семеманинг вариантларидир.
Соддарок; к,илиб
айтганда, полисемем лексема таркибида битта
умумий инвариант лексик маъно — семема мавжуд булади- У, асосан,
бош маънога тенг булади. Мазкур семема асосида шаклланадиган
барча (иккиламчи) хосила, кучма маънолар ушбу инвариант
семеманинг турли куринишлари — вариантларидир. Бундай хусусий
куринишлар, вариантлар аллосемлар (хосила маънолар) деб аталади.
Аллосемларнинг хар бири уз мустак^л семем структурасига эга
эмас. Улар лексеманингягона семемасидаги муайян семаларнинг
сараланган йигиндисидир. Масалан, узбек тилида ёнмок, лексе
масининг 10 та маъноси булиб, бош маъноси «уг олмок,, угда
куймоц»дир. Долган тук^изта аллосемлар, вариантлар (хосила
маънолар) учун у умумийдир, ёки аллосемлар (хосила маънолар)
унинг куриниши, вариантларидир. «Ёнмок» лексемасининг ягона
инвариант семемаси таркибиддги семаларнинг урни ва макрмининг
узгариши натижасида аллосемлар хосил булади.
Аслида, мазкур ёндашув ва анъанавий тарздаги куп маъноли
лексеманинг барча узуал хосила
маъноларининг семема деб
юритилиши бир ходисага турли нук^аи назарлардан карашдан
келиб чикдди.
Лексеманинг хар бир узуал хосила маъносини семема деб
хисоблашнинг асосий сабабларидан бири хар бир хосила маъно
бош маънодан фаркди, узига хос парадигматик ва синтагматик
муносабатлар хосил к;ила олади. Лекин бунда шакл ва мазмун
номутаносиблиги (бир номемага бирдан ортик;семеманинг мос
келиши) кузатилади.
Бу эса тилда мавжуд ходиса, уни бошца
лисоний ходисаларда хам кузатиш мумкин.
Полисемем лексема ва унинг маъноларига инвариант-
вариант нук^аи назаридан ёндашилганда эса, шакл ва мазмун
мутаносиблиги сакданади. Семантик структурадаги маънодараро
(вариантлараро) муносабатлар га алохида эътибор каратилади.
Лекин бунда \ар бир вариантнинг
узига хос парадигма ва
контекст хосил кдлиши назарда тутилиши лозим. Инвариант
53
семеманинг х>ар бир куринишини (узуал ва нущий) унинг
вариантлари деб олинса, бу
хрлда унинг узуал ва нутрий
вариантларини кэтьий чегаралаш керак булади.
Полисемем лексема ифодалаётган узуал х.осила маъно-
ларнинг парадигматик ва синтагматик муносабатларга кириша
олиш имкониятининг бир-биридан фаркди эканлиги уларни
ало^ида маъно сифатида урганишни такрзо кдлади.
Хрзирги кунда полисемем лексема англатаётган маъно-
ларнинг (семема, семантик вариант) лисоний ёки нутрий
эканлигини имкони борича т^гри ва аник,ажратиш муэдимдир.
Узуал ва нутрий
маъноларни ажратишнинг аник; омиллари
хусусида бир хиллика келипгаш лозим. Зеро, турли лугат,
тилш уносликка оид дарслик ва адабиётларда айни бир
лексеманинг маънолари турлича берилиши кузатилмокда.
Do'stlaringiz bilan baham: