U. X. Safarov, N. M. Karakulov

90 
100 
30 
22 
12 
13 
8 
5 
22 
13 
23 
17 
15 
12 
48 
65 
65 
70 
77 
83 
Boshqa yerlar 
O'tloqlar 
Haydaladigan yerlar 

---

62 
egallaydi. Keyingi o‘rinlarda Hindiston, AQSH, Pokiston, Indoneziya, Meksika 
kabi davlatlar joy olgan (12-jadval). O‘zbekiston ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha 9–
o‘rinni egallaydi. Xozirgi kunda mamlakatimizda 4,2 mln ga sug‘oriladigan yerlar 
mavjud. Ular mamlakat hududining 9,2% tashkil etsa-da, qishloq xo‘jaligida 
yetishtiriladigan yalpi mahsulotning 98,5 foizi shu yerlarda yetishtiriladi. Sababi 
sug‘oriladigan yerlar boshqa turdagi yerlarga qaraganda bir necha marta ko‘p xosil 
beradi.
Sug‘oriladigan yerlar hajmi bo‘yicha jahondagi etakchi davlatlar . 10 -Jadval.
Davlat nomi 
Maydoni 
(mln ga).
Davlat nomi 
Maydoni 
(mln ga).
Xitoy 
61,0 
Yaponiya 
2,5 
Hindiston 
60,9 
Ispaniya 
3,41 
AQSH 
24,74 
Italiya 
2,67 
Pokiston 
19,42 
Misr 
3,65 
Rossiya 
4,5 
Braziliya 
4,45 
Indoneziya 
5,3 
Argentina 
1,65 
Meksika 
6,2 
Iroq 
3,525 
O‘zbekiston 
4,2 
Bolgariya 
0,588 
Ruminiya 
1,5 
JAR 
1,67 
Yer resurslarining samarali holatini saqlab qolish uchun tuproq 
resurslarining hosildorlik darajasini oshirib borish maqsadida doimiy ravishda
zaruriy tadbirlarni amalga oshirish talab etiladi. Tuproq resurslari qayta 
tiklanadigan resurs turlaridan biri bo‘lib, yer yuzasining tuproq qobig‘idan tashkil 
topadi. Tuproq resurslarining eng asosiy xususiyati – uning hosildorligi 
hisoblanadi. Sayyoramizning
qism tuproq resurslari zaruriy issiqlik va namlik 
yetishmasligidan o‘z hosildorligini yo‘qotib bormoqdadir. Ularning yarmi 
qurg‘oqchil hududlarda tarqalganligini e’tiborga olsak, bu muammoni hal qilish 
birmuncha qiyinligini xis qilish mumkin. Shu bilan birga eroziya jarayoni (suv va 
shamol ta’sirida) ham tuproq qatlami tarkibiga ta’sir ko‘rsatmoqdadir. Bu holat esa 

---

63 
cho‘llanish jarayonining tezlashuviga sabab bo‘lmoqdadir. Shuning uchun mavjud 
yer resurslaridan foydalanganda unga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish kerak. 
Gidrosferaning barcha turdagi suvlari suv resurslari
 
bo‘lib hisoblanadi. Ularga 
daryo, ko‘l, kanallar, suv omborlar, dengizlar va okeanlar, yer osti suvlari, tuproq 
namligi, tog‘ va qutbiy muzliklar, atmosferaning suv bug‘lari kiradi. Ma’lumki, 
suv resurslari chuchuk va sho‘r (okean) suvlaridan iborat bo‘ladi.
Chuchuk suv umumiy suv resurslarining atigi 2,5%ni tashkil qilib, uning 
umumiy hajmi 28,3 mln km³ni tashkil etadi. Chuchuk suvning deyarli 80% 
muzliklar, qor qoplami, yer osti suvlari, ko‘p yillik muzloq jinslar, yer po‘stining 
chuqur qatlamlarida to‘plangan. Sho‘r (okean) suvi dunyo suv resurslarining 
97,5%ni tashkil etib, asosan yer yuzining 71%ni egallagan okean va dengizlarda 
jam bo‘lgan. 
Inson va xo‘jalik iste’molida chuchuk suvning ahamiyati beqiyos. U jahon 
mintaqalari va davlatlari bo‘yicha notekis taqsimlangan. Osiyo mintaqasida 13,2 
ming km
3
, 
Janubiy Amyerikada
9,6 ming km
3
,
Shimoliy Amerikada 6,4 ming km
3
, 
Yevropada 6,2 ming km
3
, Afrikada 4 ming km
3
, Avstraliya va Okeaniyada esa 1,6 
ming km
3
chuchuk suv resurslari mavjud. Ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha davlatlar 
orasida Braziliya, Rossiya va Kanada yetakchilik qiladi. Yetakchi davlatlar 
ko‘rsatkichlarining yuqori bo‘lishiga avvalo bu hududlarda mavjud bo‘lgan yirik 
daryolar va ko‘llar hamda iqlim sababchi bo‘ladi. Jahon tabiiy kartasini tahlil qilish 
asosida har bir mintaqaning o‘zida mazkur resurs turi notekis taqsimlanganligini 
ko‘rishimiz mumkin. Suv resurslari hajmi boshqa mintaqalarga nisbatan ancha 
yuqori bo‘lgan Osiyoda suvga katta ehtiyoj sezuvchi bir qator cho‘l va sahro 
hududlar mavjudligi hammaga ma’lum (masalan: Arabiston yarim oroli, Xitoyning 
shimoli-g‘arbiy va g‘arbiy qismlari, Markaziy Osiy va b.). 
Suv resurslaridan tejab-tergab foydalanish maqsadida jahon davlatlarida 
qator suv omborlar tashkil qilingan. Arid (quruq) o‘lkalarda tashkil qilingan suv 
omborlar yilning issiq faslida qishloq xo‘jaligi uchun zaruriy suvni ta’minlash 
uchun xizmat qilsa, tog‘li hududlarda ular arzon elektr energiya olishda 
foydalaniladi.

---

64 
Keniya, Tanzaniya, Uganda oralig‘ida joylashgan Viktoriya suv 
ombori jahondagi eng yirik suv ombor bo‘lib hisoblanadi. Uning suv hajmi 204,8 
km
3
ni tashkil qiladi. Keyingi o‘rinlarni Bratsk (Rossiya), Kariba (Zambiya, 
Zimbabve) suv omborlari egallaydi. 
Hozirgi kunda suv iste’mol hajmining oshishi, suvning ifloslanishi, undan 
oqilona foydalanmaslik oqibatida jahon suv resurslarining (ayniqsa, chuchuk 
suvning) miqdor jihatdan kamayishi hamda ifloslanishi yuz bermoqdadir. Natijada 
chuchuk suv tanqisligi muammosi yuzaga kelmoqda. Ishlab chiqarish sohalarini 
kamaytirish, suv omborlari qurish, zamonaviy texnologiyalar yordamida dengiz 
suvini chuchitish kabi tadbirlar orqali ushbu muammoni nisbatan hal qilish 
mumkin. 
Suv resurslari haqida gap ketganda sho‘r suv manbai hisoblangan Dunyo 
okeani va uning resurslariga ham alohida to‘xtalib o‘tish kerak.
 
Okeanlar tubi yoki 
qa’ridan olinadigan tabiiy elementlar, mahsulotlar va energiya turlari Dunyo 
okeani resurslarini tashkil qiladi. Ular orasida mineral resurslarning iqtisodiy 
ahamiyati yuqori baholanadi. Mazkur mineral resurslar suv tubidan qattiq (temir-
marganets qotishmalari, olmos, platina), suyuq (neft) hamda gazsimon (tabiiy gaz) 
holida qazib olinadi. Albatta, ular orasida neft va tabiiy gaz qazib olish eng 
rivojlangan yo‘nalish hisoblanadi. Jahonning asosiy neft qazib oluvchi rayonlari 
quyidagilar: Meksika qo‘ltig‘i (57 ta quduq), Shimoliy dengiz (37), Fors ko‘rfazi 
(21), Gvineya qo‘ltig‘i (15). Bering va Oxota dengizlarida yirik neft-gaz konlari 
faoliyat yuritadi. 
Dunyo okeanining energetik resurslariga quyidagilar kiradi: 

Dengiz bosishi quvvati 

To‘lqinlar quvvati 

Shamol quvvati 

Oqimlar quvvati va b. 
Dengiz qalqishi katta energetik resurs bo‘lib, hozirgi kunda undan Rossiya, 
Frantsiya, Kanada, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Argentina, AQSH kabi 
davlatlarida foydalanilmoqdadir. 

---

65 
Dunyo okeani biologik resurslari baliq, turli dengiz jonivorlari va 
suvo‘tlaridan tashkil topadi. Ular orasida baliq ovlash ayrim davlatlar iqtisodiyoti 
uchun katta foyda keltiradi.
 
Yiliga 110 mln tonnadan ortiq baliq ovlanadi. 
Okeanlar orasida Tinch, dengizlar orasida Norveg, Bering, Oxota, Yapon 
dengizlari peshqadamlik qiladi.
Bitmas-tuganmas resurslar manbai hisoblangan Dunyo okeanining so‘nggi 
yillarda tez sur’atlar bilan ifloslanishi yuz bermoqda. Bunga neftdan, sanoat va 
qishloq xo‘jalik chiqindilaridan hamda radioaktiv ifloslanishlar sababchi 
bo‘lmoqda. Olimlar Dunyo okeanini tozalashda suzuvchi to‘siqlar – bonnlar 
yordamida 
ifloslangan 
hududlarni 
ajratib 
qo‘yish, 
biologik 
usullarni(mikroorganizmlar)qo‘llash, chiqindilarni yig‘ib oladigan maxsus 
kemalardan foydalanish kabi usullarni taklif qilmoqdalar. Shu bilan birga chuchuk 
suvga bo‘lgan ehtiyojni qisman qondirishda dengiz suvlarini chuchuklashtirib 
(Yaponiya, AQSH, Quvayt) foydalanish bo‘yicha yirik loyihalar ishlab chiqilgan.