Ty konsentratsiyalari bir XIL nl2

t = ~ .
(6.1.17)
2яг
Agar elektronning orbitada aylanish davri 
T
— 
dan katta bo‘lsa,
CO
zarra energiyasini atomni uyg6otishga sarflanmaydi. Xuddi prujinaga qiska 
turtki berilsa prujina tebranadi, agar prujinani sekin siqib va asta-sekin 
bo‘shatilsa tebranmaganidek boMadi. Shuning uchun zarraning elektron 
bilan ta’sirlashuv vaqti hech bo‘lmaganda elektronning orbitada aylanish 
davriga teng bo'lishi kerak:
t = —
= Г. 
(6.1.18)
CO
Shunday qilib, o ‘rtacha ionizatsiya energiyasi:
I = ho.
(6.1 Л 7) relyativistik effektlarni e’tiborga olinsa ta ’sirlashuv vaqti 
bo‘ylama kulon maydonning siqilishi hisobidan kamayadi (6.3-rasm):
t* = 0 > l l - P 2>
(6.1.19)
bundan
‘ ■“ “ д
а
-
<6 i -2o>
Yaqinlashish masofasining 6min qiymati uchun relyativistik holat uchun
, 
_ 
ft 
fl
. 
h I
---- T7
^min - — 
~ yoki 
bmin =
—
p~
boMishi lozim. 
p
m& J 
m3
209

---

& « С
v —>с
b)
6.3-rasm. Relyativistik zaryadli zarralar bo‘ylama elektr maydonning siqilishi: 
a) tinch zarra elektr maydoni kuch chiziqlari; 
b) relyativistik zarra kuch chiziqlari.
OgMr zaryadli zarralaming energiyalariga ko‘ra, solishtirma energiya 
yo‘qotish grafigi 6.4-rasmda keltirilgan.
6.4-rasm.
M uhitga tushuvchi zaryadli zarra energiyasi ju d a kichik va katta 
boMganda ionizatsiya formulasidan foydalanib boMmaydi. 6.4-rasmdagi 
AB qismda, bunda tushuvchi zarra tezligi elektronning orbitada aylanish 
tezligidan kichik, zarra muhitdan o ‘tishda elektronga impuls bermaydi,
210

---

I'lcklron bilan yonma-yon harakatlanib elektronni yutadi (yoki elektronga 
yutiladi), natijada zaryadsizlanadi, m a’lum vaqtdan keyin elektrondan 
Hjrnlib ketishi mum kin. Shuning uchun bu qismni qaytazatyadlanish qism 
clcb ham ataladi. Bu jarayon zarra tezligi elektronning orbitadagi tezligiga 
crishguncha davom etadi. 6.4-rasmda В nuqtaga m os keluvchi tezlik 
elektronning orbitadagi tezligiga to ‘g‘ri keladi.
BC qism zarra tezligi ortishi bilan ionizatsiya energ ifa yo*-(6.1.15) formulaga ko‘ra, eksponensial kamayadi. Chunki elektromagnit 
ta’sirlashuv kuchi o ‘zgarmaydi, tezligi ortishi bilan ta ’sir vaqtikam ayadi. 
Zarraning relyativistik tezligi С nuqtaga mos keluvchi tezligidir.
CD qism zaryadli relyativistik zarraning bo‘ylam a elektr maydonning 
siqilishi natijasida ta ’sir masofasming ortishi va ko ‘proq elektronlarga 
energiya uzatish Sababli iohizatsiyaning ortishiga sabab boMadi.
DE qism zarra energiyasi ju da yuqori bo‘lib,ta’sirlashuv parametri bmax 
qiymati atomlar orasidagi masofadan otrib ketsa zarra trayektoriyasiga 
yaqin a to m la r q u tb la n ib q oladij e le k tr m ay d o n m u h it d ie le k trik
singdiruvchanligi 
s
qadar kam ayadi, natijada ionizatsiya kamayadi. 
Bunday qutblanish elektronlar zichligiga bogMiq, shuning uchun zichlik 
effekti deb ataladi.
Yuqorida keltirib chiqarilgan form ulalarda solishtirm a ionazatsion 
y o ‘qotish m uhitdagi elektm nlarning konsentratsiyasiga bogMiq edi. 
Elektronlar konsentratsiyasi nc esa turli m uhit uchun har xildir. Atom tartib 
nomeri 
Z
boMgan m uhit uchun ne = nyadZ, bu yerda nyad- yadrolar 
konsentratsiyasi. Y adrolar konsentratsiyasi ham m a m uhitlar uchun 
o ‘zgarmas boMganligi uchun ne faqat Z g a bogMiq. Shuning uchun bir xil 
tezlikdagi bir xil zarra uchun 
(Z
* const, 
0
“ const) solishtirma 
ionizatsion qiymati faqat muhit atomlarining tartib nomeri Z ga bogMiq 
boMadi. M asalan, bir xil sharoitda zarraning ko ‘rg‘oshinda yo‘qotgan
7 
R?
energiyasi ko'm irdagidan