Tuzuvchilar: ttymi t f. n., dotsent R. S. Razikov ttymi t f. d professor S. S. Sulaymanov ttymi assistant H. M. Komilov Taqrizchilar: t f. n., dotsent

13.1. Umumiy ma`lumotlar
Odam va hayvonlarni zaharlash uchun mo`ljallangan zaharli moddalar ta`sir etish yo`li va ta`sir darajasiga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linadi:
1.Asab-shal ta`sirli, asosan markaziy asab sistemasini zararlaydi.
2. Teri- yiringlovchi, uzoq bitmaydigan yaralar hosil qilishi bilan terini shikastlaydi.
3. Umumzaharlovchi, organizmning butunlay zaharlanishiga olib keladi.
4. Bo`g’uvchi, asosan nafas organlarini shikastlaydi.
5. Ruhiy kimyoviy ta`sirli.
6. Ko`zdan yosh oqizuvchi va qitiqlovchi (xloratsetofenon-ko`zdan yosh oqishni keltiradi, CS-moddasi- ko`zdan yosh oqizadi va aksirtiradi, adamsit-aksirtiradi).
Asab-shal ta`sirli zaharli moddalar. Asab-shal ta`sirli zaharli moddalar fosfororganik moddalar jumlasidan bo`lib, ularga zarin-metilftorfosfon kislotalar, izopropilning efir ftorangidridi kabilar kiradi. Ular deyarli hidsiz suyuqlik.
Zaharlilik darajasi. Zarinning odamlarni o`ldiruvchi kontsentratsiyasi 2-5 minutlik ta`sirida 1l havoga 0,02-0,05 mg ni tashkil qiladi.
Odamlarda zararlanishning klinik tasviri. Zararlanish belgilari uning og’irlik darajasiga qarab o`zgarib turadi. Dastlab kishi yaqinda turgan narsalarga o`z nigohini moslay olmaydi. Bu alomatlar qorachiqning birdaniga qisqarishi va ko`z moslashuvining (akkomadatsiya) buzilishi natijasida yuzaga keladi. Burun, og’iz bo`shliqlarida va bronxlarda suyuqlik ajralib chiqishi ko`payadi. Bronxlarning qisqarishi va ularda suyuqlikning yig’ilib qolishi tufayli sezilarli darajada kislorod etishmasligi (gepoksemiya) kelib chiqadi. Ko`krak qafas qisilib, nafas olish qiyinlashadi. Ichak muskullarining spazmasi natijasida oshqozon bo`shlig’ida og’riq paydo bo`ladi, undan keyin qayt qilish, defektsiya (axlat chiqarish), siydik ketishi paydo bo`ladi. Zaharlanishning keyingi rivojlanishida qaltirash, maqsadsiz harakatlar, tomir tortishishi paydo bo`ladi va shol bo`lish bilan tugaydi. Undan keyin markaziy asab sistemasining funktsiyasi buziladi, bosh og’rig’i, ruhiy qo`zg’aluvchanlik, yo`q narsalarning eshitilishi (gallyutsinatsiya), bosh aylanishi, refleks va sezishning butunlay yo`qolishi, nafas olish sistemasining shol bo`lishi ruy beradi va natijada o`lim bilan tugaydi.