7. Позицион белгилаш
Позицион белгилашда аввал элемент турини билдирувчи ҳарфли белги,
сўнг унинг тартиб рақами ёзилиши керак. Позицион белгининг қўшимча
қисми элементнинг вазифасини кўрсатувчи ҳарф бўлади. Мисол учун, М2М –
белгиси электромотор ( белги бошида ёзилган М ҳарфи ), унинг тартиб
рақами – 2 ( 2 рақами иккинчи ўринда ), бош вазифани бажарувчи ( позицион
белгининг оҳирида ёзилган М ҳарфи ); К4Н позицион белгиси сигнализация
учун ишлатилган тўртинчи тартиб рақамли релени билдиради. Бошқа
белгилар бўлмагани сабабли позицион белги олдида квалификация рамз
белгиси “ - “ қўйилмайди.
Маълум бир элементнинг контактини белгилаш керак бўлса
элементнинг позицион белгиси кетидан “ : “ белгиси ва контактнинг тартиб
рақамини билдирувчи рақам ёзилади. Мисол учун, К4Н:3 белгиси К4 сигнал
релесининг учинчи контактини билдиради.
Элементларни белгилаш учун уларнинг кодидаги биринчи ҳарфни
ўзини ишлатса ҳам бўлади. Элементнинг турини белгилашда кўп ҳарфли
кодлар ишлатилади. Мисол учун, уч ҳарфли HLR белгисида биринчи Н
ҳарфи сигнал элементини билдиради, иккинчи ҳарф L бу элемент сигнал
лампаси эканлигини билдиради, учинчи R ҳарфи бўлса аниқ қандай сигнал
лампаси – қизил линзали лампа эканлигини кўрсатади. Белгидаги биринчи
ҳарф S бошқариш занжиридаги коммутаторни билдиради, икки ҳарфли SB
коди бўлса бу коммутатор кнопкали (кнопка) эканлигини билдиради, уч
ҳарфли SBT ва SBC кодлар бу кнопкалар мувофиқ узиш ва улаш кнопкалари
эканлигини билдиради.
Кенг кўламда ишлатилиб келинадиган элементларнинг ҳарфли кодлари
1-жадвалда келтирилган.
Схемаларда ҳарф-рақамли белгилар элементнинг график белгисининг
ўнг томонида ёки устида ёзилади.
Баъзи бир ҳолларда , элементнинг шартли график белгиси элементни
тури ва вазифасини аниқ кўрсатиб турганида унинг позицион белгисини
қўймаса ҳам бўлади деган хохиш пайдо бўлиши мумкин. Мисол учун, 14,а-
расмда кўрсатилган схемада РА1, РА2, РА3 ва PW позицион белгиларни
қўйишга ҳожат йўқ, чунки схемадан улар ампермерлар ва ваттметр эканлиги
кўриниб турибди. Бунда бу позицион белгилар фақат схемаларда
қўлланилган бўлиб қолмай, балки қурилманинг хужжатларида уни
ишлашини тушинтириш учун ҳам ишлатилиши унутилмаслиги лозим.
1-жадвал. Кенг қўлланиладиган элементларнинг ҳарфли кодлари
Коднинг
Икки ва
28
биринчи
ҳарфи
(ёзилиши
шарт)
Элемент турларининг гуруҳи
уч
ҳарфли
коди
Элемент тури
A
Қурилма
АА
АК
АКS
Ток регулятори
Реле блоки
АПВ қурилмаси
B
Ноэлектр катталикларни
электр катталикка ўзгартгич ва
акси
ВА
BF
ВК
BL
ВМ
BS
Электр механик карнай
Телефон (капсюль)
Иссиқлик сенсори
Фотоэлемент
Микрофон
Звукосниматель
C
Конденсаторлар
СВ
CG
Конденсаторларнинг қувват
батареяси
Зарядланувчи конденсаторлар
блоки
D
Интеграл схемалар
DA
DD
Аналогли интеграл схема
Рақамли интеграл схема
E
Турли элементлар
ЕК
EL
Иситиш элементи
Ёритиш лампаси
F
Разрядник, сақлагич, ҳимоя
қурилмалари
FA
FP
FU
FV
Оний равишда ишга
тушадиган ток бўйича
ҳимоялаш дискрет элементи
Юқоридагини ўзи, фақат
инерцион ҳаракат қилувчи
Эрувчан сақлагич
Разрядник
G
Генераторлар, кучланиш
манбалари
GB
GC
GE
Аккумуляторлар батареяси
Синхрон компенсатор
Генераторнинг қўзғатгичи
H
Индикация ва сигнализация
қурилмалари
НА
HG
HL
HLA
HLG
HLR
HLW
HV
Товушли сигнализация асбоби
Рамзли сигналлар индикатори
Ёруғлик сигнализация асбоби
Сигнал таблоси
Яшил линзали сигнализация
лампаси
Қизил линзали сигнализация
лампаси
Оқ линзали сигнализация
лампаси
Ионли ва яримўтказгичли
индикаторлар
K
Реле, контактор,
электромагнит контакторлар
КА
КН
КК
КМ
КТ
KV
КСС
КСТ
Ток релеси
Кўрсатувчи реле
Электр исиқлик релеси
Контактор, электромагнит
контактор
Вақт релеси
Кучланиш релеси
Улаш командаси релеси
Узиш командаси релеси
29
KL
KQ
KQC
KQT
KQQ
KQS
Оралиқ релеси
Коммутатор ҳолатини
фиксация қилиш релеси
Коммутаторни уланган
ҳолатини фиксация қиладиган
реле
Коммутаторни узилган
ҳолатида фиксация қилиш
релеси
Коммутаторни уланиш ва
узилиш ҳолатига ўтказиш
командасини фиксация қилиш
релеси
Ажратгичнинг ҳолатини
фиксация қилиш релеси
L
Индуктив ғалтак, дросселлар
LL
LR
LG
LE
LM
Люминисцент ёритгичнинг
дроссели
Реактор
Генераторнинг қўзғатиш
ўрами
Қўзғатгичнинг қўзғатиш
ўрами
Электромоторнинг қўзғатиш
ўрами
M
Моторлар
P
Асбоблар, ўлчаш воситалари
PA
PF
PI
PK
PR
PT
PS
PV
PW
PC
PG
Амперметр
Частотамер
Актив энергия ҳисоблагичи
Реактив энергия ҳисоблагичи
Омметр
Соат, вақт ўлчагичи
Қайд этиш асбоби
Вольтметр
Ваттметр
Импульслар ҳисоблагичи
Осциллоскоп
Q
Катта қувват занжирларидаги
ўчиргич ва ажратгичлар
(электр таъминот,қурилмалар
манбаси ва ҳ.к.)
QF
QK
QS
QR
QW
QSG
Автоматик ўчиргич
Қисқа туташтиргич
Ажратгич
Узгич
Юкламани ўчиргичи
Ерга улаш ажратгичи
R
Резисторлар
RK
RP
RS
RU
RR
Терморезистор
Потенциометр
Ўлчаш шунти
Варистор
Реостат
S
Бошқариш, сигнализация
занжирларидаги коммутация
қурилмалари
Иэоҳ: бу белгилар катта қувват
занжирларига уланмайдиган
SA
SF
SB
SBC
SBT
Ўчиргич ёки коммутатор
Автоматик ўчиргич
Кнопкали ўчиргич
Шуни ўзи, улашга ишлайди
Шуни ўзи, ўчиришга ишлайди
30
аппаратлар учун қўлланилади
SL
SP
SQ
SR
SK
Сатҳга ишлайдиган ўчиргич
Босимга ишлайдиган ўчиргич
Ҳолатга қараб ишлайдиган
ўчиргич
Айланиш частотасига қараб
ишлайдиган ўчиргич
Температурага қараб
ишлайдиган ўчиргич
T
Трансформатор,
автотрансформаторлар
TA
TS
TV
TL
Ток трансформатори
Электромагнит стабилизатор
Кучланиш трансформатори
Оралиқ трансформатори
U
Электр катталикларни электр
катталикларга ўзгартгичлар,
алоқа қурилмалари
UB
UR
UD
UZ
UG
UF
Модулятор
Демодулятор
Ўзгартгичлар:
тўғрилагичли
инверторли
Кучланиш манбаси
Частота ўзгартгичи
V
Электровакуум ва
яримўтказгич элементлар
VD
VL
VT
VS
Диод, стабилитрон
Электровакуум лампа
Транзистор
Тиристор
W
Линия ва ўта юқори частота
элементлари, антенналар,
электр узатиш линиялари
X
Контактли уланишлар
XA
XP
XS
XW
XT
XB
XG
XN
Сирпанувчи контакт
Штирь, вилка
Контакт уяси
Юқори частотали контакт
Ажратиладиган контакт
Контакт перемичкаси
Синовга мўлжалланган
контакт
Ажрамайдиган контакт
Y
Электромагнит юритмали
механик қурилмалар
YA
YAB
YAC
YAT
YB
YC
YH
Электромагнит
Электромагнит
блокировканинг замоки
Уланишнинг электромагнити
Узилишнинг электромагнити
Электромагнит юритмали
тормоз
Электромагнит юритмали
муфта
Электромагнитли патрон ёки
плита
Z
Якунловчи қурилмалар
ZL
ZQ
ZA
ZV
Чеклагич
Кварцли фильтр
Ток фильтри
Кучланиш фильтри
31
ZF
Частота фильтри
Шартли график белгиларда ишлатилган А ва W ҳарфлари мувофиқ ток
( ампер) ва қувват (ватт) катталикларининг ўлчаш бирлигини кўрсатиб,
ўлчаш воситаларининг шартли ҳафли белгилари вазифасини бажармайди.
Демак, схемаларда ёзилган позицион белгиларни қурилманинг
ҳужжатларида қайд этиш ҳамда улар билан белгиланган элементларни
қурилманинг ўзида маркировкасига қараб топиб олиш мумкин бўлар экан.
Шу билан бирга, схема ёйилган усулда чизилган бўлса, унда ўлчаш
воситаларининг ўрам ғалтаклари ўзининг шартли белгисидан алоҳида
чизилади ( 14,б- расм) ва уларнинг позицион белгилари қайси ўлчаш
асбобига қарашли эканини аниқлаб олиш имконини беради.
14-расм. Ўлчаш занжирлари уйғунлашган (а) ва ёйилган (б) схемаларида
ёзиладиган позицион белгилар намуналари
Кўп ҳолларда позицион белгини схемадаги элемент турини белгиловчи
ягона ҳарф билан ёзилса ҳам бўлади. Икки ва уч ҳарфли позицион
белгиларни фақат якка ҳарфли кодга қараб схемадаги элементни топиш
мураккаб бўлганида ҳамда бир турдаги элементлар сони кўп бўлганида
ишлатиш тавсия этилади.
Мисол, Т ҳарфи билан қувват трансформаторлари,ток ва кучланишни
ўлчаш трансформаторлари ва стабилизаторлар белгиланади.
Трансформаторлар турли бўлганига қарамай, уларнинг шартли график
белгиланиши бир хил бўлади. Шу сабабли схемаларда трансформаторларни
фарқлаш учун уларнинг позицион белгиларида икки ҳарфли код ишлатиш
тавсия этилади : ТА – ток трансформатори, TV – кучланиш трансформатори,
TS- электромагнит стабилизатор ( қувват трансформаторлари ягона Т
ҳарфли код билан белгиланади).
Электромагнит контактор (пускатель), ток , кучланиш ва қувват релеси,
кўрсатувчи, электр исиқлик релелари ва бошқа кўп қурилмалар ягона К
ҳарфи билан белгиланади. Ҳимоя ва автоматика қурилмаларида бундай
элементларнинг сони бир неча ўнларча бўлиши мумкин. Уларнинг график
32
белгилари бир хил бўлганини эътиборга олиб ҳимоя ва автоматика
схемаларида икки ва уч ҳарфли кодлар ишлатилади: электромагнит
контактор – КМ, ток релеси – КА, кучланиш релеси – KV, қувват релеси –
KW, электр исиқлик релеси – КК, оралиқ релеси – KL, кўрсатувчи реле - KH,
импульсли сигнализация релеси – KHA, блокировка релеси – KB, қисқа
туташувда қайта уланишларни блокировка қиладиган реле – KBS.
Уч фазали ток занжирларнинг схемарарида айрим ҳолларда бир
гуруҳдаги 1 ва 2 тартиб рақамли ток трансформаторларини (15-расм) аниқ
фарқлаш мақсадида уларнинг позицион белгиларида индекс рақамидан сўнг
кичик ҳарфларда мувофиқ фаза белгиси ёзилади. Шунда, 1 ва 2- гуруҳ ток
трансформаторларининг позицион белгилари қуйидагича бўлади: TA1
a
, TA1
b
,
TA1
c
, TA2
a
, TA2
b
, TA2
c
. Қандайдир элемен фазаларнинг барчасига
ўрнатилмаган бўлса, мисол учун, КА1 ва КА2 электр иссиқлик релелари
фақат А ва С фазаларга ўрнатилган бўлса (16,а-расм), схема якка линияли
усулда чизилган ҳолларда позицион белги тагида квадрат қавслар ичида
ўрнатилган фазаларнинг ҳарфли белгилари ёзилади (16,б-расм).
15-расм. Ток трансформаторларининг 16-расм. Икки фазага ўрнатилган
ўрнатилган фазаси билан белгилаш элементларнинг позицион белги-
лаш а) кўп линияли, б) якка линияли
схемалар
Do'stlaringiz bilan baham: |