Тузувчи : Файзуллаева Н

7.6. Davlat moliya statistikasi: ma’lumotlarni taqdim etish tamoyillari

Bu o‘rinda statistik tahlil mohiyati hisoblanuvchi davlat sektorining turli xildagi faoliyati, shuningdek, o‘sha faoliyatning turli jihatlarini hisobga olish uslublari ko‘rib chiqiladi. Unda shuningdek, davlat operatsiyalarining asosiy kategoriyalar bo‘yicha tasniflanishning nazariy asoslari yoritilgan.

Statistika nuqtai nazaridan qaraganda bozor iqtisodiyoti uchun xos xususiyat, firmalar va uy xo‘jaliklari ishtirokidagi operatsiyalar hisoblanadi, davlat sektorining iqtisodiy operatsiyalari esa bundan mustasnodir. Odatda, davlat sektorining xizmatlari raqobatchi narxlar bo‘yicha sotilmaydi. MHT da ham, DSHI boshqaruvida ham davlat sektori mahsulotining narxi bir qancha xarajatlar qiymati, ya’ni ishlatilgan, kiritiladigan barcha resurslarning umumiy qiymati bo‘yicha aniqlanadi. Xarajat qiymati bo‘yicha ma’lumotlar, odatda, kiritiladigan resurslarning, muhokama uchun qo‘llash paytidagi qiymatini ifoda etadi. Agar davlat sektoridagi ish haqi xususiy sektor tashkilotlari taklif qilayotgan ish haqidan past bo‘lsa, ishchilar unda ishlashni xohlamaydilar. SHu ma’noda, garchi, davlat sektori tovar va xizmatlari qiymati xarajatlarining buxgalteriya qiymatiga asoslangan bo‘lsa-da, u bozor qiymati bilan bog‘liq.

Davlat kamomadining makroiqtisodiy ta’siri asosan kamomadni moliyalashning xarakteriga bog‘liq. Bo‘limda ko‘rsatilganidek, kamomadni qarz olishning quyidagi to‘rt manbaidan moliyalash mumkin:

1.Markaziy bankdan qarz olish yoki kamomadni emission moliyalash;

2. Pulni bank sektoridan qarzga olish;

3. Milliy nobank sektordan qarz olish;

4. Tashqi qarz olish yoki valyuta zahiralaridan foydalanish.

Umuman olganda, moliyalashning bu usullaridan har biri jidiy makroiqtisodiy disbalansni chaqiradi. Inflyasiyani kuchaytiruvchi ortiqcha pul massasining paydo bo‘lishi; tashqi qarz muammosining keskinlashuvi haddan ortiq tashqi qarz olish; valyuta inqiroziga olib keluvchi valyuta zahiralarining kamayib ketishi; real foiz stavkalarini oshirib yuboruvchi haddan ortiqcha ichki qarz olish va ehtimol foiz to‘lovlar, kamomad va qarzning o‘zaro ta’sir dinamikasi sababli davlat qarzining keskin o‘sishi. Lekin moliyalashning bu muqobil usullari va ularning oqibatlari orasidagi o‘zaro aloqa juda murakkab bo‘lishi mumkin.

Markaziy bankdan qarz olish (kamomadni emisssion moliyalash). Markaziy bankdan qarz olish quvvati oshirilgan pullarni yaratish bilan teng. Agar pul emissiyasining sur’atlari joriy narxlar darajasidagi pulga talabdan ortiqcha bo‘lsa, naqd pulning ortiqcha qoldiqlari paydo bo‘lib, bu narxlar darajasini ko‘taradi. O‘tish iqtisodiyoti sharoitidagi ko‘pgina mamlakatlarda davlat kamomadining kattagina foizi naqd pulga aylantiriladi va inflyasiyaning asosiy manbai bo‘lib xizmat qiladi. Hukumatning real resurslarni pul emissiyasi yo‘li bilan nazorat qila olish qobiliyatini ayrim vaqtda emission daromad deb ataladi. Mohiyatan emission daromad “inflyasion soliq” bilan uzviy bog‘liq. Aholining real pul qoldiqlariga o‘zgarmas talabida emission daromad amalda inflyasion soliqqa tengdir.

Boshqa sektorlar to‘laydigan inflyasion soliq hukumat yig‘ib olganidan ko‘ra ko‘pdir. Boshqacha aytganda, kamomadni inflyasion soliq hisobidan qoplash davlat siyosati natijasida boshqa sektorlar qiladigan xarajatlar real resurslardan ko‘proqdir. Hukumat xarajatlarni boshqa sektorlardan soliq tushumlarni oshirib, qarz olib yoki pul emissiyasi bilan moliyalashi mumkin. Pul emissiyasidan olingan daromad emission daromad deb ataladi. Bu daromadni davlatning mamlakatni almashmaydigan qog‘oz pullar bilan ta’minlashning monopol huquqi natijasida olish mumkindir. Davlat pulni chiqarishga ozgina xarajat qilib, quyidagilarni oladi: qog‘oz kupyuraning nominal qiymatiga teng resurslarni olib, u mamlakatni pul bilan ta’minlabgina daromad oladi. Hozirgi sharoitda banklar ham pulni yaratish va demak, emission daromad olish imkoniyatiga ega.

SHunday qilib, emission daromadni mamlakatdagi pul emitentlari oladigan real resurslarning yalpi miqdori deb ta’riflash mumkin.

SHunday qilib, emission daromadni narxlar darajasi (R) orqali ifodalangan boshqa sektorlardagi pul qoldiqlarining o‘zgarishi (M) sifatida yoki nominallar hajmi o‘sishining sur’ati sifatida ko‘rsatish mumkin.

Sof emission daromadning komponenti naqd pullar real qoldiqlari summasining o‘zgarishidir. U real iqtisodiy o‘sish yoki pulga talabning ijobiy o‘zgarishida paydo bo‘ladi.

Inflyasion soliqning komponenti ushbu holda soliq solish stavkasiga teng bo‘lgan inflyasiya sur’atini boshqa sektorlardagi naqd pulning real hajmiga ko‘paytmasiga teng. Inflyasiya bo‘lmaganda inflyasion daromad oldingidek kelaveradi, agar naqd pullarning real qoldiqlari o‘sishni to‘xtatmasa, albatta.

Inflyasiya sur’atlari jadallashgan sari naqd pulning real qoldiqlariga talab kamayadi, chunki boshqa sektorlar yuqori inflyasiyaga moslashadi, shu jumladan, ular yuqori soliqlarga tortiladigan milliy valyutani xorijiy valyutaga amashtiradi.

Inflyasiyaning baland sur’atlari sharoitida naqd pullarning real qoldiqlari kamayishi inflyasion soliq solish bazasi qisqarishiga teng. Soliqqa tortish bazasining bunday qisqarishi shuni bildiradiki, agar hukumat o‘sha daromadni olishi uchun inflyasiya sur’ati - soliq sur’ati oshishi kerak.

Emission daromaddan tushumni to‘ntarilgan “U”simon egri chiziq sifatida tasvirlash mumkin. Inflyasiya o‘sishi bilan emission daromad ham o‘sadi, lekin ma’lum nuqtada u maksimumga erishadi va bundan so‘ng inflyasiyaning o‘sishi daromadlarning kamayishiga olib keladi.

Sanoati rivojlangan ko‘pchilik mamlakatlarda emission daromadning hajmi YAIMning 1,2 foizi atrofida tebransa, ayrim rivojlanayotgan va o‘tish iqtisodiyoti sharoitidagi mamlakatlarda maksimum YAIMning 5-10%i atrofida o‘zgaradi.

Markaziy bankdan qarz olishdan farqli ravishda depozit banklaridan qarz olish quvvati oshirilgan pullarni yaratishga o‘zidan-o‘zi olib kelmaydi. Depozit banklarning kredit resurslariga bo‘lgan qo‘shimcha talabi Markaziy bank tomonidan qo‘shimcha zahiralar berilib, qondiriladi va bu Markaziy bankdan kredit olishga tengdir. Lekin Markaziy bank kreditlarga qo‘shimcha talabini qondirishdan bosh tortsa, depozit banklar davlat kreditlariga yuqori talabni qondirish uchun xususiy sektorni kreditlashni qisqartirishga majbur bo‘lishadi. Bu hodisa xususiy sektor xarajatlarini siqib chiqarishi kabi ma’lum va asosan foiz stavkalari oshishidan kelib chiqadi.