Tuzilishi va xossalari

Oqillarning to’rtlamchi qurilishi
Oqillarning to’rtlamchi q urilis hi deb ikki va undan ortiq polipеptid
zanjirining protomеrlarining yig’ ind is i yagona molеkulani tashkil q ilis higa
aytiladi.
Shunday o q s illarga gеmoglobin kiradi, uning molеkulasi to’rtta polipеptid
zanjiridan tashkil topgan va bironta ham d is ulfid ko’prigiga ega emas. Uning
molеkulyar massasi 64.000 ga tеng bo’lib, 2 ta a –zanjir, 2 ta β -zanjirdan tuzilgan.
Dеmak, molеkulyar massasi 50.000 dan yuqori bo’ lgan moddalarga oligomеr
o q s illar dеyiladi. Barcha oligomer o q s illar to’rtlamchi qurilishga ega. Masalan:
katalazaning molеkulyar massasi -250000, urеazaniki-480000 va x.z shu b ilan bir
qatorda to’rtlamchi qurilishga ega bo’ lgan gemoglobin 4ta subbirlikdan,
piruvatdegidrogenazakompleksi 72ta subbirlikdan, RNK-polimeraza 5ta
subbirlikdan, LDG 4ta s ub b irlikd an iborat bo’ ladi.
Tabiatda uchraydigan ko’ pc hillik o q s illar kovalеntmas bog’ lar b ilan bir-biriga
birikkan ikkita va undan ortiq pеptid zanjirlardan tuzilgan bo’lib, ular biologik faol
struktura holida bo’ ladi.
Gеmoglobining to’rtlamchi q urilis hid a gеmoglobin molеkulasining mo d еli, har bir protomеrida gem bor disk shaklida tasvirlanadi.
Undagi har bir polеpеptid zanjir protomеr yoki kichik b irlik dеb ataladi,
molеkulaning o’zi esa multimеr dеb ataladi. Oqsillarning to’rtlamchi q urilis hi
dеyilganda anna shunday kichik birliklar yig’ ind is id an tashkil topgan oqsil
molеkulalarining fazoviy konfiguratsiyasi tushiniladi, ya’ni protomеrlar fazoviy
s oni, ularning b irikis h usuli va fazoda b ir -b iriga nisbatdan jo ylas his h tartibi
o q s illarning to’rtlamchi q urilis hi dеyiladi. Shu sababli o q s illarning vazifalari
ularning struktura tuzilis hi darajasiga bog’ liq bo’ ladi.
To’rtlamchi qurilishni mustahkamlovchi bog’lar, xuddi uchlamchi
qurilishdagi bog’ lar kabi bo’ ladi. To’rtlamchi qurilishga ega bo’ lgan o q s illar
kichik birikmalarga parchalanmagan holda alo hid a makromolеkula s ifatid a ajratib
olingan. Ayrim kichik birikmalar o’zaro faqat tashqi aminokislotalarning qutbli
turkumi his o b iga birikadilar, ma’lumki uchlamchi q urilis h hos il bo’ lishida qutibs iz
aminokislotalarning yon radikallari kichik birikmalarning ichki tomonidan
bukiladi. Shuning uchun ularning q utib li guruhlari orasida har xil io nli /tuzli/
vodorodli, ba’zan d is ulfid bog’i hos il bo’ ladi. Natijada kichik birikmalardan
mustahkam ko mp lеks tashkil topadi.
Demak, turli subbirliklarni o’zaro tutashib turishini aminokislotalar
qo ld iq larini q utib li guruhlari ta’minlaydi. Qutibli guruhlar orasida yuqorida
keltirilgan bog’ lar hos il bo’lib, s ub b irliklar o’zaro mustahkam b o g’ lanad i.
Vodorod bog’ ini uzuvchi moddalar ta’ s irid a, d is ulfid bog’larini qaytaruvchi
moddalar ta’ s irida protomerlar dezagregatsiyaga uchraydi va o q s ilning to’rtlamchi
q urilis hi buziladi. Oqsil multimerlari (oligomerlari) ko’pincha juft s onli
protomerlardan tuziladi. 2dan 4 gach oz miqdorda, 6 dan 8 gacha, 10 dan 12gacha
va hakozo. Hatijada massasi har xil bo’ lgan molekulalar hos il bo’lib bir necha
ming, hattoki 100 ming D ga teng bo’ ladi. Oqsillarning q urilis hi jumladan
ikkilamchi, uchlamchi va to’rtlamchi qurilishlar b irlas hib makrostruktura yoki
o q s illarning konformatsiyasi, o q s illarning fazoviy q urilis hin i tashkil etadi.