m
n
a b
n
m
b a
nm
ab
−
−
+
−
+
2)
13
0,2
(2 ) (5 ) (6 ) (0,2 )
( 3) ;
ab
xy
a
b
x
y
a
b
−
−
+
+ −
3)
2
5
7
2
3
2
5
1
2
;
7
12
3
8
abc a
a
bc
ab
a
+
−
−
4)
2
3
2
2
1
3
4
2
4
.
8
3
9
2
nmk n
nm
nk
n m
k
−
+
−
325.
Kópa®zaln mánisin tab
:
1)
−
+
+
=
=
2
2
0,08
73
27
, bunda
4,
0,2;
x
xy
xy
x
y
2)
−
+
+
= −
=
a b
b
a b
a
b
2
2
1
3
3
4
2
4
11
, bunda
,
2 ;
3)
−
+
−
−
−
+
= −
3
2
2
2
5
3
11
7
6
7
, bunda
1;
p
p
p
p
p
p
p
p
4)
−
+
−
+
+
−
=
2
3
2
3
2
8
7
6
5
2
3
8 , bunda
1.
x
x
x
x
x
x
x
x
326.
Kópa®zallard algebralq qosndsn tab
:
1)
(
) (
) (
)
3
2
2
2
2
3
2
1
3
;
−
+
+
− +
−
+
x
xy
x y
x y xy
x
2)
(
) (
) (
)
2
2
2
2
2
3
5
7
5
3
7
3
;
+
+
−
+
−
−
x
xy
x y
xy
x
x y
x
3)
(
) (
) (
)
2
2
2
2
2
2
8
10
6
2
8
4
;
−
−
+ −
+
−
−
−
+
a
ab b
a
ab b
a
ab
b
4)
(
) (
) (
)
2
2
2
2
2
2
4
2
2
3
.
a
ab b
a
b
ab
a
b
ab
−
+
− − +
−
+
+
−
97
Ja
a «Spark» avtomobili-
ni iyesi júrip tur®an hám
awsq dó
geleklerdi súwrette
kórsetilgen tártipte almastrp
turd. 30 000 km jol júrgen-
nen keyin barlq dó
gelekler
birdey jemirilgenligi belgili
bold. Hárbir dó
gelek neshe
kilometr jol júrgen (18-
súwret)?
Kópa®zallard kóbeyti
(327
328):
327.
1)
+
−
−
x
y z x z
(0,3
0,3
)(
);
3)
(
)
(
)
−
+
+
m
n
p
m
1
1
1
4
4
5
20
8
;
2)
(
)
−
+
+
x
y z x y
0,5
0,5
(
);
4)
(
)(
)
−
+
−
a
a
a
2
2
0,2
0,4
1 5
10
.
328.
1)
(
)(
)(
)
−
+
−
a b a b
a
b
2
3 ;
3)
(
)(
)(
)
+
+
−
x
x
x
2 3
1 2
1 ;
2)
(
)(
)(
)
+
−
+
a b a b
a
b
2
3 ;
4)
(
)(
)(
)
−
+
−
x
x
x
3 2
1 3
1 .
329.
Bóliwdi ornla
:
1)
(
)
(
)
4
3
2
0,01
0,2
0,04
0,002 : 0,01 ;
a
a
a
a
a
−
+
+
2)
(
) (
)
−
−
−
+
−
5
4
3
2
2
0,05
0,08
0,09
0,01
:
0,01
;
x
x
x
x
x
3)
(
) ( )
−
−
+
5 2
4 5
3 6
3 2
4
2
2
9
3
3
4
:
;
m
n
m n
m n
m n
4)
(
) ( )
+
−
6 3
3 4
5
3
3
6
9
3
4
5
10
5
:
.
a x
a x
ax
ax
III bapqa tiyisli snaq shn®wlar testler
1.
Esapla
:
(
)
3
5
3
3 9 : 81 .
⋅
A) 3;
B)
1
3
;
C)
1
9
;
D)
1
27
.
7 Algebra, 7- klass
18-súwret.
¹ 6
98
2.
Esapla
:
⋅
⋅
a b
b
a
ab
8
4 4
2 6
2 3
2
( )
( ) ( ) ( )
.
A)
a
2
b
2
;
B)
b
2
;
C)
a
2
;
D)
b
2
1
.
3.
Bira®zaln san mánisin tab
:
a b c
2 3
1
5
,
bunda
= −
= −
=
a
b
c
2,
1,
10.
A)
−
4
5
;
B)
4
5
;
C)
−
8;
D) 8.
4.
Bira®zaln standart túrinde jaz
:
( )
−
ab
a b
3
4
2
2
1
2
2
.
A)
3 3
2
;
a b
−
B)
a b
3 3
4
3
;
C)
−
b a
3 3
4
3
;
D)
3 3
4
.
a b
5.
Bira®zallard kóbeyti
:
(
)(
)
−
a b c
ab c
3 2 3
2
7
9
15
14
.
A)
a b c
3 4 4
0,3
;
B)
−
abc
4
0,3(
) ;
C)
−
a b c b
4 2 3 2
9
15
;
D)
a c b
4 4 3
9
15
.
6.
Kópa®zaln on hárbir a®zasn standart túrge keltirip,
ápiwaylastr
:
−
+
2
2
2
3
5
6 4
4
.
b a ab
b aba ab ab
A) 43
a
3
b
3
;
B) 43
a
2
b
3
;
C)
−
5
a
3
b
2
;
D)
−
5
a
2
b
3
.
7.
Kópa®zallard algebralq qosndsn tab
:
(
) (
)
+
−
−
+
+
a
b
a
b
a b
2
7
1
3
2
3
0,5
2(
).
A)
+
3 ;
a
b
B)
− +
3 ;
a
b
C)
− −
3 ;
a
b
D)
3 .
a
b
−
8.
Kópa®zaln bira®zal®a kóbeyti
:
(
)
−
⋅ −
a
x
x
1
3
4
( 3 ).
A)
−
−
2
12
3 ;
ax
x
B)
−
2
3
12 ;
x
ax
C)
+
2
3
12 ;
x
ax
D)
2
12 .
x
ax
−
9.
Ápiwaylastr
:
( )
− −
−
a
a b
a a b
1
4
5 (0,4
) 4
.
A)
−
(
);
a a b
B)
+
(
);
a a b
C)
+
2
9 ;
a
ab
D)
2
3
9 .
a
ab
+
99
10.
Kópa®zallard kóbeyti
:
−
+
+
2
2
(
)(
)(
).
a b a b a
b
A)
−
3
4
;
a
b
B)
+
4
3
;
a
b
Ñ)
−
3
3
;
a
b
D)
4
4
.
a
b
−
11.
Bóliwdi ornla
:
−
+
3 2
2 3
2 2
2 2
(16
4
) : (4
).
a b
a b
a b
a b
A)
− +
a b
1
4
4
;
B)
+ +
4
4;
a b
C)
− +
ab
1
6
4
4;
D)
4
4
4.
a
b
−
+
12.
A
latpan ápiwaylastr
:
(
) ( )
( )
+
−
+
a
a
a
a
a a
4
2
2
1
18
21
: 3
5 2
.
A)
+
2
4
2;
a
B)
+
2
16
12;
a
C)
−
+
2
4
2;
a
D)
2
16
2.
a
+
13.
Kópa®zallard kóbeyti
:
+
−
+
2
2
(
2 )(
2 )(
4 ).
a
b a
b a
b
A)
4
4
16 ;
a
b
−
B)
−
4
3
8 ;
a
b
C)
−
3
3
8 ;
a
b
D)
4
4
16 .
a
b
+
Esapla
:
(1416):
14.
(
) (
)
−
−
5
4
0,2 : 0,1 .
A)
−
3,2; B) 3,2;
C) 0,00032;
D)
−
0,00032.
15.
( )
−
− −
⋅
2
3
1
3
( 3)
.
A)
−
3;
B) 3;
C)
−
2,7;
D)
1
9
.
16.
( ) ( )
3
2
5,2 : 1,3 .
A) 832;
B) 8,32; C) 83,2;
D) 5,2.
17.
Kópa®zaln bira®zal®a kóbeyti
:
(
)
−
+
⋅ −
a
ab
b
ab
2
2
18
2
35
7
0,6
( 35 ).
A) 18
a
3
b
+ 10
a
2
b
2
21
ab
3
;
B) 18
a
3
b
10
a
2
b
2
+ 21
ab
3
;
C) 35
a
3
b
10
ab
28
ab
3
;
D) 18
a
3
10
ab
+ 21
a
2
b
3
.
100
18.
Esapla
:
( )
(
)
( )
( )
⋅
⋅
6
8
4
6
10
1,3
5,2
.
1,69
2,6
2
A) 4;
B) 2,6;
C) 1;
D) 1,69.
T a r i y x y m a ® l w m a t l a r
Belgisiz shamalard háripler menen belgilew belgili grek
matematigi Diofant (III ásir) miynetlerinde ushrayd.
Koefficientlerdi de, belgili shamalard da háripler menen
belgilewdi F. Viyet (15401603) birinshilerden bolp qollan®an.
Algebralq te
lemelerdi ulwma ja®daylarda izertlewge háripli
koefficientler kirgizilgennen keyin ®ana múmkin bold. F. Viyet
dawssz bas latn háripleri
B
,
G
,
D
, ... menen koefficientlerin,
dawsl háripleri
A
,
E
,
I
, ... menen bolsa belgisizlerdi
belgilegen. Ull francuz matematigi hám filosof R. Dekart
(15961650) koefficientlerdi belgilew ushn latn álipbesini
dáslepki (kishi) háripleri
a, b, c, d
, ... dan, belgisizlerdi belgilew
ushn bolsa álipbeni keyingi háripleri
x, y, z
lerden payda-
lan®an. Dárejeni házirgi zamanagóy belgileniwi
a
2
,
a
3
, ...,
a
n
(
n
natural san)n de Dekart kiritken (1637-jl).
«Al-jabr val muqobala» miynetini «Kóbeytiw haqqnda bap»
nda al-Xorezmiy bira®zallard kóbeytiwge, ekia®zaln ekia®zal®a
kóbeytiwge hám de ápiwaylastrw®a tiyisli máselelerdi qarayd.
Al-Xorezmiy msallarnan ayrmlarn keltiremiz:
1)
(10
) ;
x x
−
2)
(10
)(10
);
x
x
+
+
3)
(10
)(10
);
x
x
−
−
4)
(10
)(10
);
x
x
−
+
5)
+
⋅
−
1
2
2
10
5 ;
x
x
6)
(10
)(
10);
x x
+
−
101
7)
2
2
(100
20 ) (50 10
2 );
x
x
x
x
+
−
−
+
−
8)
2
2
(100
20 ) (50 10
2 ).
x
x
x
x
+
−
+
+
−
Al-Xorezmiy, Ahmad Fer®aniy, Beruniy, al-Koshi sh®ar-
malarnda algebralq simvolika bolma®an. Matematik Abu Hasan
Ali ibn Muhammad al-Kalasadi (XV ásir) sh®armalarnda
algebralq simvolika elementlerin ushratw múmkin. Al-Kalasadi
te
lemelerinde belgisizdi birinshi dárejesin «shay» sózini birin-
shi háribi menen, kvadratn «mol» sózini
, kubn «kab» sózini
birinshi háripleri menen belgilegen. Te
lik «=» belgisi ornna
«adala» (te
lik) sózindegi
a
háribin qollan®an. Biz úyrenip
atr®an «Algebra» kursn simvolikas (belgilewler sistemas)
XIVXVII ásirlerde qáliplesken.
Al-Xorazmiyd te
lemelerin sheshi
:
1)
− + ⋅
+
− =
1
3
110
(20
)
4 ;
x
x
x
x
2)
− +
⋅
−
−
−
=
4
11
300
(100 10
) 20 2 ;
x
x
x
3)
(
)
− +
− −
= ⋅
+ +
3
3
5
4
4
500
100
2 100
;
x
x
x
x
x
4)
( )
− − +
−
− = ⋅
+
3
3
3
3
300
100
4
.
x
x
x
x
x
x
x
102
KÓPAZALÍNÍ
KÓBEYTIWSHILERGE JIKLEW
Ulwma kóbeytiwshini qawsrma
srtna sh®arw
1-másele.
1-ba® tárepi 427 m bol®an kvadrat formada. O®an
tutasqan 2-ba® tuwrmúyeshlik formada bolp, on eni 427 m,
uznl® 573 m. Ba®lard maydan birgelikte neshe gektard
qurayd (19-súwret)?
Eger
a
=
427 m,
b
=
573 m dep belgilesek, izlenip atr®an
maydan
S
=
a
2
+
ab
(m
2
) bolad.
Bul a
latpa®a
a
hám
b
n mánislerin qoyp esaplaw waqtt
alad. Biraq, eki ba®d birgeliktegi maydan
S
ti
a
. (
a
+
b
)
kóbeyme de a
latad, ya®ny
a
2
+
ab
=
a
. (
a
+
b
) (súwretke qara
).
a
2
+
ab
a
latpa o®an te bol®an
a
. (
a
+
b
) a
latpa®a almastrlsa,
esaplaw biraz ápiwaylasad. Haqyqattan da,
a
2
+
ab
=
a
. (
a
+
b
)=427 . (427+573)=427 000 (m
2
) = 42,7 (ga).
Juwab: 42,7 ga.
Esaplawlard ápiwaylastrw ushn
a
2
+
ab
kópa®zals
a
. (
a
+
ab
)
kóbeymesi menen almastrld.
Kópa®zaln eki yaki birneshe kópa®zallard kóbeymesi
túrinde a
latw
kópa®zallard
kóbeytiwshilerge jiklew
dep
atalad.
Kópa®zaln kóbeytiwshilerge jiklew algebralq a
latpalar ústinde
ámeller ornlawda da ke qollanlad.
IV BAP
19-
a
2
a
a
b
ab
19-súwret.
103
2-másele.
ab
+
ac
−
ad
a
latpasn
a
= 43,
b
= 26,
c
= 17,
d
= 23 bol®anda san mánisin tab
.
Esaplawlard tómendegishe alp baramz:
43 · 26+43 · 17
−
43 · 23=43 · (26
+ 17
−
23)=43 · 20=860.
Bul jerde kóbeytiwdi bólistiriw nzam qollanl®an:
ab
+
ac
−
ad
=
a
(
b
+
c
−
d
).
43 . 26 + 43 . 17
−
43 . 23 sanl a
latpasnda ulwma kóbey-
tiwshi 43 san bolad,
ab
+
ac
−
ad
algebralq a
latpasnda bolsa
ulwma kóbeytiwshi
a
bolad.
Eger kópa®zaln barlq (san yaki háripli) a®zalar
ulwma kóbeytiwshige iye bolsa, onda us kóbeytiwshini
qawsrma srtna sh®arw múmkin.
Qawsrma ishinde berilgen kópa®zaln us ulwma
kóbeytiwshige bóliw nátiyjesinde payda etiletu®n kópa®zal
qalad.
3 - m á s e l e .
Mna kópa®zaln kóbeytiwshilerge jikle
:
6
ab
+ 3
b
−
12
bc
.
Berilgen kópa®zaln barlq a®zalar 3
b
ulwma kóbey-
tiwshige iye, sebebi
6
ab
= 3
b
· 2
a
, 3
b
= 3
b
· 1,
−
12
bc
= 3
b
· (4
c
).
Demek, 6
ab
+ 3
b
−
12
bc
= 3
b
(2
a
+ 1
−
4
c
).
Kópa®zaln ulwma a®zasn máseleni mazmunna qarap,
qawsrman srtna «+» belgisi menen de, «
−
» belgisi menen
de sh®arw múmkin. Msallar keltiremiz:
1)
ab
−
b
=
b
(
a
−
1) =
−
b
(1
−
a
);
2) 4
a
2
b
3
−
6
a
3
b
2
= 2
a
2
b
2
(2
b
−
3
a
) yaki
4
a
2
b
3
−
6
a
3
b
2
=
−
2
a
2
b
2
(
−
2
b
+ 3
a
) =
−
2
a
2
b
2
(3
a
−
2
b
).
Kópa®zaln ulwma kóbeytiwshini qawsrma srtna
sh®arw jol menen kóbeytiwshilerge jiklew ushn:
1) us ulwma kóbeytiwshini tabw;
2) on qawsrma srtna sh®arw kerek.
Eger kópa®zal a®zalarn koefficientleri natural sanlar bolsa,
ol ja®dayda ulwma kóbeytiwshini tabw ushn kópa®zal a®zalar
104
koefficientlerini e úlken ulwma bóliwshisin tabw hám
tiykarlar birdey dárejeler arasnan e kishi kórsetkishli dárejeni
tabw lazml®n aytp ótemiz. Máselen, 28
x
2
b
3
−
21
x
3
b
2
kóp-
a®zalsn kóbeytiwshilerge jiklep, tómendegini payda etemiz:
7
x
2
b
2
(4
b
−
3
x
).
Bul jerde 7 san 28 hám 21 sanlarn e úlken ulwma bó-
liwshisi, al
x
2
hám
b
2
bolsa,
x
hám
b
n e kishi kórset-
kishli dárejeleri bolp tablad.
Kópa®zaln kóbeytiwshilerge jikleniwini dursl®n payda
bol®an kópa®zallard kóbeytiw jol menen tekseriw múmkin.
Máselen, kóbeytiwdi ornlap, mna®an iye bolamz:
7
x
2
b
2
(4
b
−
3
x
)
=
28
x
2
b
3
−
21
x
3
b
2
.
Ulwma kóbeytiwshi kópa®zal bolw da múmkin, máselen:
1) 5(
a
+
b
) +
x
(
a
+
b
) = (
a
+
b
)(5 +
x
);
2) 3
x
(
a
−
2
b
) + 5
y
(
a
−
2
b
) + 2(
a
−
2
b
) = (
a
−
2
b
)(3
x
+ 5
y
+ 2).
Geyde ulwma kóbeytiwshini qawsrmadan srtqa sh®arwdan
aldn
a
−
b
= −
(
b
−
a
) te
ligin qollan®an paydal bolad, máselen:
1) (
a
−
3)
x
−
(3
−
a
)
y
=
(
a
−
3)
x
+ (
a
−
3)
y
=
(
a
−
3)(
x
+
y
);
2) 15
a
2
b
(
x
2
−
y
)
−
20
ab
2
(
x
2
−
y
) + 25
ab
(
y
−
x
2
) = 15
a
2
b
(
x
2
−
y
)
−
−
20
ab
2
(
x
2
−
y
)
−
25
ab
(
x
2
−
y
) = 5
ab
(
x
2
−
y
)(3
a
−
4
b
−
5).
330.
Sanlard ápiway kóbeytiwshilerge jikle
: 70, 121, 240,
168, 225.
331.
Bólsheklerdi qsqart
:
⋅
⋅
⋅
⋅
45 18
75 15
40 14
;
;
;
60 24 25 24
7 15
.
332.
Kóbeytiwdi bólistiriw nzamn qollan hám esapla
:
1)
81 17 15 81;
⋅
−
⋅
3)
15 17 15 67;
⋅ + ⋅
2)
24 2,78 41 2,78;
⋅
+
⋅
4)
⋅
−
⋅
3
1
3
1
8
4
8
4
14 1
4 1 .
S h n ® w l a r
105
333.
Kóbeymeni kópa®zal túrinde jaz
:
1)
(
) (
)
2
3 ;
+
+
a
a
3)
(
)
3
3
3
2
5 ;
−
c
c
2)
(
)
2
;
−
x x
1
4)
(
) (
)
2
2
.
+
−
a
b a b
334.
A
bándirgiden
B
bándirgige qaray motorl qayq 20 km/saat
tezlik penen júrdi. Aradan eki saat ótkennen keyin
A
dan
B
®a
qaray ekinshi motorl qayq 24 km/saat tezlik penen jol®a
shqt. Eki qayq ta
B
®a bir waqtta jetip keldi.
A
dan
B
®a
shekemgi aralqt tab
.
335.
1) 3
6
+ 3
4
a
latpan
30
®a;
90
®a;
2) 7
8
+ 7
6
a
latpan 49 ®a; 350 ge;
3) 11
8
−
11
6
a
latpan
24
ke;
60
qa eseli ekenin dálille
.
Ulwma kóbeytiwshini qawsrmadan srtqa sh®ar
(336
344)
:
336.
1)
2
2 ;
+
m
n
2)
3
3 ;
−
a
x
3)
8 4 ;
−
x
4)
6
12.
+
a
337.
1)
9 12 3;
+
+
a
b
3)
10
15
5 ;
−
+
−
x
y
z
2)
8
4
2;
−
−
a
b
4)
9
3
12 .
−
+
x
y
z
338.
1)
;
−
ax ay
2)
;
+
cd bc
3)
2 ;
+
xy
x
4)
3
.
−
x xy
339.
1)
9
9 ;
+
mn
n
2)
3
3 ;
−
bd
ab
3)
11
33 ;
−
z
yz
4)
6
3 .
−
pk
p
340.
1)
2
;
−
+
ab ac a
3)
2
6
3
12 ;
−
+
a
a
ba
2)
2
;
−
+
xy x
xz
4)
2
2
4
8
12
.
+
−
b
ab
a b
341.
1)
4
2
2 ;
+
a
a
3)
4 2
3
;
+
a b
ab
2)
4
3
3 ;
−
a
a
4)
2 3
3 2
.
−
x y
x y
342.
1)
7
4
18
12 ;
+
y
y
3)
5
3
15
5 ;
−
x
x
2)
4
2
6
24 ;
−
x
x
4)
a
a
+
5
2
6
3 .
343.
1)
2 2
3
9
12
;
−
a b
ab
3)
2
2
7
14
;
a bc
ab c
+
2)
3 2
2
20
4
;
x y
x y
+
4)
2
2
9
12
.
xyz
xy z
−
344.
1)
5
4
3
6
12
3 ;
y
y
y
+
−
3)
2 2
2 3
4
4
36
6
;
a b
a b
ab
+
+
2)
4
3
5
20
5
15 ;
a
a
a
−
+
4)
2 4
4 2
3 3
2
2
6
.
x y
x y
x y
−
+
106
345.
Esapla
:
1)
2
137 137 63;
+
⋅
3)
3
0,7
0,7 9,51;
+
⋅
2)
2
187 187 87;
−
⋅
4)
3
0,9
0,81 2,9.
−
⋅
Kóbeytiwshilerge jikle
(346349):
346.
1)
(
) (
)
;
a m n b m n
+
+
+
3)
(
) (
)
5
5 ;
a b
b
− − −
2)
(
) (
)
5
5 ;
b a
c a
+ −
+
4)
(
) (
)
3
3 .
y
b y
− +
−
347.
1)
2 (
) 3 (
);
a a b
b a b
− +
−
3)
(
)
(
)
5
4
;
a x y
b x y
+
−
+
2)
(
)
(
)
3
3 5
3 ;
n m
m m
− +
−
4)
(
)
(
)
7
2
.
a c d
b c d
−
−
−
348.
1)
a x y
b x y
2
2
- +
-
;
3)
a x
y
b x
y
2
2
2
2
+
-
+
;
2)
a x y
b x y
2
2
+ -
+
;
4)
x a
b
y a
b
2
2
2
2
2
2
-
+
-
.
349.
1)
(
)
(
) (
)
2
1 3
1
1 ;
b x
a x
c x
− −
− +
−
2)
(
) (
) (
)
;
c p q
a p q
d p q
− −
− +
−
3)
(
) (
) (
)
2
2
2
2
2
2
;
x a
b
y a
b
z a
b
+
+
+
−
+
4)
(
) (
) (
)
2
2
2
1
1
1 .
m x
n x
l x
+ −
+ −
+
Kóbeytiwshilerge jikle
(350352):
350.
1)
(
) (
)
;
c a b
b b a
− +
−
3)
(
) (
)
;
x y
b y x
−
+
−
2)
(
) (
)
;
a b c
c c b
− −
−
4)
(
) (
)
2
.
b x y
y x
−
−
−
351.
1)
(
) (
)
7
3
3
;
y
a
y
− −
−
3)
(
) (
)
2
1
1
;
b a
c
a
− −
−
2)
(
) (
)
6
2
2
;
a
a
a
− +
−
4)
(
) (
)
2
2
2
.
a m
b
m
− +
−
352.
1)
(
)
(
) (
)
2
7
;
a b c
b b c
c b
− +
− −
−
2)
(
) (
) (
)
3
;
x x y
y y x
x y
−
+
−
−
−
3)
(
) (
) (
)
2
2
2
;
x a
y
a
a
− +
− + −
4)
(
) (
) (
)
3
3
3
.
a b
b
b
b
− + − −
−
107
353.
Te
lemeni sheshi
:
1)
2
8 (
3) (
3) 10 (
1) ;
Do'stlaringiz bilan baham: |