Tushunchalarni chegaralash va umumlashtirish. Tushunchani chegaralash — jins (hajmi keng) tushunchadan tur (hajmi tor) tushunchaga fikran o‘tishdan iborat

bir tushuncha muayyan hajm va mazmunga ega. Tushunchaning

hajmi unda fikr qilinayotgan predmetlar yiglndisini aks ettiradi.

Masalan, ≪orol≫ tushunchasining hajmi Yer yuzidagi mavjud barcha

orollarni o‘z ichiga qamrab oladi. Tushunchani ifodalovchi

so‘zda ko‘plik qo‘shimchasi ≪lar≫ bolmasa ham, u umumiy hajmga

ega bolishi mumkin. Masalan, inson, uy, davlat tushunchalari

kabi.

Hajmiga ko‘ra yakka va umumiy, ayiruvchi va to‘plovchi,

Shuningdek bo‘sh hajmli tushunchalar farqlanadi:

Hajmiga ko‘ra tushuncha turlari Misollar

Yakka tushunchaning hajmida bitta

predmet fikr qilinadi.

« 0 ‘zbekiston Respublikasi»,

«Ko‘kaldosh madrasasi».

Umumiy tushunchalar predmetlar

guruhini aks ettiradi. Umumiy

tushunchalarni aks ettiruvchi

predmetlarning miqdori sanaladigan

va sanalmaydigan bo‘lishi

mumkin.

Inson, stol, shoir — sanalmaydigan

umumiy tushunchalar.

XIX asr o‘zbek shoiralari, Nobel

mukofotini olganlar — sanaladigan

umumiy tushunchalar.

Ayiruvchi tushuncha shunday sinf

(umumiy) tushunchasiki, unda

aks etgan belgilar shu sinfning har

bir predmetiga xosdir.

Fan, non.

To‘plovchi tushuncha ham sinf

(umumiy) tushunchasi bo‘lib,

u aks ettirgan belgilar shu sinfni

(umumiylikni) tashkil etuvchi

har bir predmetga taalluqli

bolmaydi. <

Qo‘shin, o‘rmon.

Bo‘sh hajmli tushuncha real voqelikda

mavjud bolmagan, lekin

tushunchada ifodalanadigan

buyum va hodisalarni aks ettiradi.

Uchar gilam, kentavr, simob dengizi.

68.Savol:Mantiqiy tafakkurda hissiy va aqliy bilish masalasi

Tafakkur va uning xususiyatlari. Tafakkur bilishning yuqori

bosqichi ratsional (lotincha ratio — aql) bilish bolib, unda predmet

va hodisalarning umumiy, muhim xususiyatlari aniqlanadi,

ular o‘rtasidagi ichki, zaruriy aloqalar, ya’ni qonuniy boglanishlar

aks ettiriladi.

Aqliy bilish, tafakkurlash voqelikni abstraktlashgan (mavhumlashgan)

va umumlashgan holda aks ettiradi. Tafakkurlash til bilan

uzviy aloqada, ya’ni til fikrning voqe bolish shakli hisoblanadi.

Sharq mutafakkirlari tilga katta e’tibor berganlar.

Tafakkur (aqliy bilish) hissiy bilish bilan uzviy bogliq. Tafakkur

yordamida buyum va hodisalarning mohiyatini tushunishga

erishiladi.

Tafakkur voqelikni umumlashtirib va mavhumlashtirib,

muayyan mantiqiy shakllarda, ya’ni tushuncha, mulohaza va xulosa

chiqarish hamda ular o‘rtasidagi aloqalar shaklida aks ettirib,

ma’lum mantiqiy qonun-qoidalarni vujudga keltiradiki,

to‘g‘ri, aniq, izchil, ziddiyatlardan xoli fikrlash ana shu qonunqoidalarga

amal qilishni taqozo etadi. Bu qonun-qoidalar amaliyotda

vujudga kelgan bilimlarni isbotlash yoki rad etish, ularning

to‘g‘riligi yoki xatoligini tasdiqlash yoxud inkor etishga xizmat

qiladi.