Amxa6a^, 1980.
häsiýetnama bermeli.
JÜMLE (FRAZA) WE ONDAKY FONETIK SERIŞDELER
Jümle
sözleýşiň
gutamykly oý-pikir aňlatmaga ukyply fonetik
birlikdir. Fonemalar bogunlara, bogunlar taktlara, taktlar intonasiýa arkaly
jümlä
birleşýärler. Başgaça, tekst
jümlelere, jümleler
taktlara, taktlar
bogunlara, bogunlar çekimli we çekimsiz seslere bölünýärler.
Intonasiýa arkaly birleşen taktlaryň jemine
jümle
(fraza) diýilýär.
Gutamykly oý-pikir aňladyşy, belli bir intonasiýada aýdylyşy taýdan
jümleler sözlemlere meňzeýärler. Yöne bilşimiz ýaly, sözlemler aýyklaýan
we aýyklanýan sözlerden düzülen sintaktik birliklerdir. Olar eýä, habara,
aýygyçlara, doldurgyçlara
bölünýärler. Jümleler
bolsa
taktlaryň
birleşmeginden hasyl bolýan fonetik birliklerdir. Olar taktlara bölünýärler.
1). Gutamykly oý-pikir aňlatmak;
2). Belli bir intonasiýada aýdylmak;
3). Pauza, logiki basym, jümle basymy - bular jümläniň häsiýetli
aýratynlyklarydyr.
Intonasiýa./Taktlary birleşdirip, jümle emele getirmekde aýratynam
intonasiýanyň hyzmaty uludyr\ Intonasiýa jümle emele getiriji esasy fonetik
serişdedir. Intonasiýa arkaly diňe gutaran oý-pikir aňladylman, oňa sözleýjiniň
öz garaýşy: nägileligi, biperwaýlygy, kinaýasy, haýyşy hem bildirilýär. Aýdylyş
intonasiýalary taýdan tekst jümlelere bölünýär.
Bir waka, hadysa hakda maglumat berilýän jümle habar intonasiýasy
bilen aýdylýar. Munda jümläniň ahyryna çenli ses gitdigiçe peselýär, habar
berilýän takt beýlekilerden batly aýdylýar. Habar intonasiýasy bilen
okalmalydygyny bildirmek üçin ýazuwda habar sözleminiň soňuna nokat
belgisi goýulýar.
Sorag bildirýän jümleler sorag intonasiýasy bilen aýdylýarlar. Munda
sorag çalyşmalary, -my/-mi goşulmasyny kabul eden sözler beýleki sözlere
garanda has batly aýdylýarlar. Sorag intonasiýasynda okalmalydygyny
bildirmek üçin ýazuwda sorag sözleminiň soňuna sorag belgisi goýulýar.
Bir işiň ýerine ýetirilmegi ýa-da edilmezligi tabşyrylýan jümleler
buýruk intonasiýasy bilen aýdylýarlar. Bu hili jümlede buýruk bildirýän takt
beýlekilerden batly aýdylýar. Ol, adatça işligiň buýruk ýa-da hökmanlyk
şekillerinden
bolýar
we
tutuş
jümle
dartgynly
aýdylýar. Buýrugy
sypaýylaşdyrmak, ýumşatmak, haýyş öwüşginini bermek üçin nygtalýan
takta -aý/-äý goşulmasy ýa-da -da/-dä, -a/-ä, -sana/-sene ownuk bölekleri
goşulýar. Meselem: geläý, geläýsin, gelsene, geläý-dä, geläýiň-ä. Buýruk
intonasiýasyny bidirmek üçin ýazuwda buýruk sözleminiň yzyna ýüzlenme
belgisi goýulýar.
Arzuw, alkyş, içki
duýgulary bildiiýän jümleler aýratyn belent
intonasiýa bilen aýdylýarlar. Bu hili jümlelerde, köplenç, güýçlendiriji modal
sözler, ýüz tutma sözler ulanylýar. Olar aýratyn iwntonasiýa bilen aýdylyp,
jümledäki beýleki taktlardan tapawutlandyrylýari Meselem:
Eziz Türkmenistan, ata Watanym,
Gurban bolsun saňa bu janym-tenim!
Egerde men saňa sähelçe şek ýetirsem,
Goý, meniň elim gurasyn!
i
r
i
Yazuwda beýle jümleleriň yzyna ýüzlenme belgisi goýulýar.
j
Görşümiz ýaly, ýazanymyzda sözlem gutaransoň degişli dyngy belgi
goýlup, täze sözlem baş harp bilen başlanýar. Sözleşenimizde bolsa
jümläniň gutarandygy-da, täze jümläniň başlanandygy-da fonetik serişdeler:
intonasiýa, pauza, jümle basymy boýunça gulak arkaly kesgitlenilýär.
Oglan gyssanar, tudana wagtynda bişer.
It üýrer, kerwen geçer.
Älem içre adam gezmez, at gezer.
Aý dogsa, älem görer.
Bilimi nesil - kuwwatly watan!
“A ’-ny senden öwrendim.
“B”-ni senden öwrendim, ýoldaş mugallym!
(Kerim Gurbannepesow).
Pauza edil
intonasiýa ýaly jümläniň esasy alamatlarynyň biri
hasaplanylýar. 01 jümleleriň araçägini aýyl-saýyl etmek, jümledäki many
böleklerini tapawutlandyrmak hyzmatlaryny ýerine ýetirýär.
Säginme bildirmek üçin ýazuwda, esasan, 10 sany dyngy belgi ulanylýar.
Jümleleriň arasyndaky uly säginmeler nokat, sorag, ýüzlenme, köp
nokat belgileri arkaly aňladylýar. Bular sözlemleriň soňuna goýulýarlar we
jümläniň haýsy intonasiýa bilen okalmalydygyny-da bildirýärler.
Otur, nokatly otur
belgileri
deňdeş
agzalaryň
hem-de
sanama
intonsiýasynda aýdylýan jümleleriň arasynda goýulýar.
Başga intonasiýada aýdylýan ýüz tutma sözler, giňş sözler, ümlikleri
tapawtlandyrmak üçinem otur belgisi ulanylýar. Tire belgisi eýe bilen
habaryň, deňdeş agzalar bilen jemleýji sözüň arasynda goýulýar.
Iki nokat, goşa dymak belgileri başganyň sözüniň aýdylyşynyň
awtoryňkydan tapawutlydygyny bildirmek üçin ulanylýarlar. Çyzyjak - defis
belgisi özbaşdak basymly tirkeş sözleriň, basymly sözler bilen ownuk
bölekleriň arasynda goýulýar.
Okyjynyň tekste dogry düşünmegini gazanmakda dyngy belgileriň
örän uly ähmiýeti bar.
Logiki basym
Logiki
hem
jümle
basymlary-da
jümläniň
esasy
alamatlary
hasaplanylýar. Jümledäki taktlaryň hemmesi birdeň aýdylmaýar. Her jümlede
haýsy-da bolsa diňe bir takt, adatça, şol jümlede nygtalýan takt aýratyn basym
bilen aýdýlyp, beýlekilerdeň tapawutlaňdyrylýar," ol beýlekilere gäraňdä‘'' Has
batly aýdylýar we has aýyl-saýyl eşidilýär.
30
