Turkmen dilinin

belli  bir  orunly  basymy (fiksirlenen  basym) 

diýilýär.

Türkmen  diliniň  üç  we  ondan  artyk  bogunly  sözlerinde  sözüň 

ahyrky  bognuna  düşýän  esasy  basymdan  başga  ikinji  derejeli  basymyň-da 

duýulýandygy  käbir  alymlaryň 

/A.  P.  Poseluýewskiý.  T.Täçmyradow,

 

M.Hudaýgulyýew 

we  başgalar/  ünsüni  çekipdir.  Mysal  üçin,  ýoldaşlarymdan 

sözünde  esasy  basym  “dan”  bognunda,  ikinji  derejeli  basym  bolsa  “daş” 

bognuna  düşýär.  Ol  “dan”  bognundan  gowşak,  emma  beýleki  bogunlardan 

güýçlüräk  aýdylýandygy  bilen  tapawutlanýar.  Goşulmalaryň  artmagy  bilen 

esasy  basym  ahyrky  bogna  süýşse-de,  ikinji  derejeli  basym,  köplenç,  düýp 

sözüň  ahyrky  bognunda  saklanýar.

Umuman,  basymyň  omy,  ikinji  derejeli  basym,  heň  basymy  meselerleri 

sözüň  bogun  gurluşy,  olardaky  çekimlileriň  hil  we  mukdar  aýratynlyklary 

bilen aýrylmaz baglanşykly bolup, geljekde ýörite derňewleri talap edýär.

Türkmen  dilinde  diňe  az  sanly  goşulmalar  basymy  öz  üstüne 

geçirmeýärler. Olar, esasan  şu  aşakdakylardyr:

-ma  -me  -   işligiň  inkärlik-ýokluk  şekili  asyl  we  ýasama  düýp  işlikleriň 

yzyna goşulýar:  aýdyşdy-aýdyşmady. göterdi-götermedi;

-gyn  -gin  -gun  -gün  -y ň   -iň   -u ň   -ü ň   -  işligiň  buýruk  şekiliniň 

ýöňkeme  goşulmalary  asyl  we  ýasama  düýp  işlikleriň  yzyna  goşulýar: 

salamlaş, salamlaşgyn, salamlaşyň;  seret, seretgin,  serediň;

-sana -sene -   haýyş  öwüşginli  buýruk  bildirýän  bu  goşulma  asyl  we 

ýasama  düýp  işlikleriň  yzyna  goşulýar,  basym  mydama  onuň  -sa  /-se 

bölegine  düşýär:  gelşene, getirşene, bolşana, boldurşana;

26

---

-yn  -in,  syň  -siň,  -ys  -is,  syňyz  -siňiz  -   işligiň  häzirki  we  geljek 

zaman  şekilleriniň  ýöňkeme  goşulmalary.  Bular  işligiň  -ar/ -er,  -ýar/ -ýär 

zaman  goşulmalarynyň  yzyna  goşulýar:  alaryn,  alyaryn.  alarys,  alýarys, 

gelýärin, gelýäris, gelerin, geleris;

-dyr  /-dir,  -dur  /-dür,  -dy/  -di,  -myş/  -m iş  kem 

işlik  /habarlyk/ 

goşulmalary 

isimlere  ýa-da  özbaşdak  habar  bolmaga  ukypsyz  şahs 

bildirmeýän  işlik  formalarynyň  yzyna  goşulýar:  tanşymdy,  gelindi,  gelşedi, 

tä:zedir, köpdür, gelendir, alanmyş, alypmyş, keçemiş;

-ça/-çe -  deňeşdirmegi bildirýän hal ýasaýjy goşulma,  isimlere  goşulýar: 

peşeçe, pilçe, şençe;

-ka/  -k ä   -   wagt  bildirýän  hal  ýasaýjy  goşulma,  isimlere  goşulýar: 

Aşgaba:tdaka:m /Aşgabatdakam/, tä:zejekä:/;

my/-mi,  -myka/-mikä  -   soraglyk  goşulmalary,  sözlemiň  islendik  söz 

toparyndan  bolan  habaryna  goşulyp  bilýär:  geldimi,  geldimikä,  altmyşmyka, 

atlymy, atlymyka, gelendirmi, gelenmidir.

Sözüň  näçenji  bognunda  gelenine  garamazdan,  basym  agzalyn 

goşulmalaryň  mydama  öň  ýanyndaky  bogna  düşýär.

Basymy 

geçirmeýän  bu  goşulmalar  goşulan 

sözlerine,  köplenç, 

modallyk, dürli  hili  goşmaça  öwüşgin  bermäge  hyzmat  edýärler.

Mydama basymsyz aýdylýan bu goşulmalaryň käbiriniň türkmen  dilinde 

basymly  aýdylýan  omograflary  bar.  Bu  ýagdaýda  basym  omograflary  many 

taýdan  tapawutlandyrmak  hyzmatyny  ýerine  ýetirýär:  gurama  /at/  -gurama- 

/işlik./,  düzme /at/- düzme-/işlik./, asma  çorba /sypat/ - aşma-/işlik./, düzgün /at/ 

-düzgün-/işlik./,  ýangyn  /at/  -ýangyn-/işlik./,  gurgun  /sypat/  -gurgun-/işlik./, 

tanyş  /sypat/  -tanyş-/işlik./,  uruş  /at/  -uruş-/işlik./,  geňeş  /at/  -geňeş-/işlik./, 

düşekçe /hal/ -düşekçe-/hal/, kölçe /at/ -kö:lçe /hal/ we ş.m.

Türkmen  dilinde  goşulan  sözlerine  dürli  hili  modal  öwüşgin  berýän 

ownuk  bölekler-de  /-la -le,  -da -d e -dä,  -ha -hä,  -a - ä   we.ş.m./  basymy  öz 

üstüne  geçirmeýärler.  Bu  ýagdaý  orfografiýda  hem  şöhlelendirilýär,  olar 

degişli  sözleri  bilen  aralykdan  çyzyjak  (defis)  goýlup  ýazylýarlar:  gitdi-le, 

Ata-da,  Sapar-a.

Utgaşyp  gelen  sözleri  bilen  ikisi  birlikde  bir  düşinjäni  aňladýan 

käbir  kömekçi  sözler-de  basymy  öz  üstüne  geçirmeýärler. Kömek  et-,  seniň 

üçin,  galam  bilen, ýyl  boýy... ýaly  utgaşmalarda  basym  mydama  esasy  söze 

düşýär.

Başga  dillerden  giren  emma,  elbetde,  hemme,  belki,  çünki,  welin, 

ýagny,  leksika,  fonetika  ýaly  sözlerde  basym  sözüň  öňdäki  bogunlarynda 

hem  bolup  bilýär.

Basym  geçirmeýän  goşulmalar,  ownuk  bölekler,  alynma  sözler  bilen 

baglanyşykly  ýagdaýlar  bolaýmasa,  türkmen  dilinde  sözleriň  aglabasynda 

basym  sözüň  ahyrky  bognuna  düşýär.  Şeýlelikde,  türkmen  dilinde  söz  basymy 

häsiýeti boýunça güýç basymy (ekspiratr basym):  omy boýunça belli bir  orunly 

(fiksirlenen) basym;  hyzmaty boýunça bogunlary, sözleri bir takta  birleşdirmek,

27

---

sözleýiş  akymynda  sözleriň  çägini  bildirmek,  omograflary  many  taýdan 

tapawutlandyrmak  hyzmatlaryny  ýerine  ýetirýän basymdyr.