Turkmen dilinin

takt 

we 

sintagma 

adalgalary-da 

gatyşdyrylyp 

gelinýär.  Sintagma 

söz 

düzümi 

manysynda  bolup, ol sintaksisiň  obýektidir.

Bogunlary,  käte  sada  sözleri  bir  fonetik  bitewilige  öwrüp,  sözleýiş 

taktyny  emele  getirmekde  söz  basymy  esasy  fonetik  serişde  bolup  hyzmat 

edýär.

Söz  basymy

. Taktdaky  bogunlaryň  hemmesi  bir  deň  aýdylmaýar.  Her  taktda  bir 

bogun  beýlekilere  garanda  has  güýçli,  basylyp  aýdylýar.  Türkmen  dilinde 

basymly  bogun  aýdylanda,  gep  organlarynyň,  dartgynlylygy  artyp,  dem

V

• 

r

25

---

çykaryş  güýçlenýär.  Beýle  basyma 

güýç  basymy  (ekspirator  basym)

 

diýilýär.  Bu  hili  basymyň,  düşýän  bogny  taktdaky  beýleki  bogunlardan 

tapawutlanyp,  has  güýçli  aýdylýar  hem-de  aýyl-saýyl  eşidilýär.  Basymsyz 

aýdylýan,  şoňa  görä-de  ysgynsyz  eşidilýän  bogunlar  basymly  bognuň 

daşyna  jebisleşýärler.  Şeýlelikde,  basym  şol  sözdäki  bogunlary  birleşdirip, 

bir  fonetik  bitewilige  takta  öwürýär.

Her 

sözde 

diňe 

bir  sany 

bognuň 

has 

güýçli, 

basym 

bilen 

aýdylýandygyna  görä,  jümledäki  taktlaryň  sany,  adatça,  ondaky  basymly 

bogunlaryň  sanyna  deň  gelýär.  Bu  bolsa  diňleýjä  jümlede  näçe  we  haýsy 

taktlaryň  bardygyny  kesgitlemäge  mümkinçilik  berýär:  günnogor /gündogar/, 

Amannursun  /Amandursun/,  bagröýkön  /bagyröýken/,  onmä:ş  /on 

bäş/, 

günuzy:n /gün-uzyn/,  birküç /bir-iki-üç/ mysallaryndan  gömüşi ýaly,  bu  sözler 

bir  basym  bilen  aýdylyp,  düzümindäki  sözleriň  sanyna  seretmezden,  bir 

takt  hasaplanylýarlar.

Beýleki  türki  dillerde  bolşy  ýaly,  türkmen  dilinde  hem  söz  basymy, 

adatça,  sözleriň  ahyrky  bognuna  düşýär.  Yasaýjy  we  üýtgediji  goşulmalar 

goşuldygyça,  düýp  sözüň  ahyryndaky  basym  goşulmalaryň  üstüne,  ýagny 

sözüň  soňuna  tarap  süýşýär:  o-kuw,  o-kuw-çu-lor /okuwçylar/,  o-kuw-çu-lo- 

ruň,  /okuwçylaryň/;  i:ş,  i:ş-le,  i:ş-le-di,  i:ş-le-di-ler  /iş,  işledi/.  Beýle  basyma