|
XVII asrdagi ijtimoiy hayot va adabiy
muhitga umumiy nazar
XVI asr usmonlilar davlatining katta o‘zgarishlarga yuz tutgan
davri edi. Qonuniy Sulton Sulaymonning o‘limidan so‘ng taxtga
o‘tirgan Salim II ham Qonuniy yo‘lini davom ettirdi. Davlatning
iqtisodiy ahvoli, ichki va tashqi siyosat bir maromda saqlanib turdi.
XV asrda rivojlanishi bir oz susaygan devon adabiyoti XVI asrga
kelib o‘zining eng yuksak cho‘qqisiga chiqdi va bu rivojlanish XVII
asrda ham davom etdi.
Asr boshlarida turk-islom madaniyati hukm surgan joylarda
o‘ziga yarasha muammolar paydo bo‘lgan edi. Markaziy Osiyoda
yuz yillardan buyon hukm surib kelayotgan siyosiy vaziyatdagi ichki
ziddiyatlar tugatilmagan, Oltin O‘rdadagi To‘xtamish o‘rtadan
ko‘tarilgandan keyingi paydo bo‘lgan bo‘shliq to‘ldirilmagan edi.
Oltin O‘rda davlatidagi beqaror vaziyat chor Rossiyasining Hazar
dengiziga chiqishi va O‘rta Osiyo tomon ilgarilashiga qulay vaziyat
tug‘dirdi. Ispanlar tomonidan Amerikaning kashf qilinib, yangi
93
dengiz yo‘llarining ochilishi ham usmonli imperatorligini iqtisodiy
buhronga olib kelgan omillardan biri bo‘ldi.
Garchand XVII asr boshida Sulton Mehmed III (1595–1603)
“Xachova” jangida g‘olib kelib, Yevropada usmoniylarning mavqei
biroz mustahkamlangan esa-da, 1606 yil Sulton Ahmad I (1603–
1617) tomonidan, “Zitvatoron” shartnomasining imzolanishi
usmonlilar Yevropada olg‘a siljishiga chek qo‘ydi. Davlatning
ichidagi ziddiyatlar va ayniqsa Eron shohi Abbos I Turkiyaga urush
ochishi imperiyani yanada zaiflashtirdi. Ammo Turkiya uchun eng
katta xavf Yevropaga nisbatan ilm-fan, madaniyat rivojining to‘xtab
qolganligi edi. Yevropada renessansdan so‘ng shiddat bilan
rivojlanayotgan madaniy va iqtisodiy holat Turkiyada aksincha edi.
Sulton Ahmad I o‘limidan so‘nggi taxt talashishlar, davlat tepasidagi
shaxslardagi beqarorlik, ichki nizolar davlatni yanada zaiflashtirardi.
1648 yil taxtga o‘tirgan Mehmed IV gina bu tanazzulni biroz
to‘xtatishga muvaffaq bo‘ldi. XVI asrdagi usmoniylar shavkatini
tiklash uchun qo‘lidan kelgancha urindi. Mehmed IVning onasi
Turxan Volida Sulton siyosatda ham so‘zi o‘tadigan ayollardan
bo‘lib, sadra’zamlikka Ko‘prulu Mehmed Poshoni qo‘ydirishga
muvaffaq bo‘ladi. Mehmed Posho davlat tizimida bir qancha
o‘zgarishlar qiladi. Mehmed Posho vafotidan so‘ng uning o‘rniga
sadra’zam bo‘lgan o‘g‘li Fozil Ahmad Posho davlat miqyosida
birmuncha ijobiy ishlarni amalga oshirdi. Yevropa siyosatini yaxshi
bilgan, zamonaviy ilm-fandan xabardor Fozil Posho harbiy islohotlar
qilib, Girid jangida zafar qozongandi. Bu bilan usmoniylarning
mavqei biroz mustahkamlangandek bo‘ldi. Fozil Poshoning
o‘limidan so‘ng, 1699 yilda imzolangan “Karlovcha” shartnomasi
davlat va millat uchun ko‘p zararli shartnoma bo‘ldi.
1642 yilda Istambuldagi kuchli zilzila yoki 1645 yilda sodir
bo‘lgan kun va oy tutilishlari ham afkor omma o‘rtasida turlicha
fikrlar uyg‘otdi, hukumatga bo‘lgan ishonchni susaytirdi. Hatto
usmonlilar davlatining tamomila tanazzuli haqida gap-so‘zlar ham
bo‘ldi. Ana shunday ijtimoiy muhitda adabiyot, adabiy hayot
o‘sishdan to‘xtab qolgani yo‘q. Fuzuliy va Boqiy kabi ustoz deya tan
olingan shoirlarning an’analari davom ettirildi. XVII asrda ham turk
adabiyoti tarixida salmoqli o‘rni bo‘lgan shoirlar yetishib chiqdi. Bu
davrda hukmronlik qilgan sultonlarning ko‘pchiligi shoir bo‘lganligi
yoki adabiyotni juda sevganligi adabiyot rivojlanishidagi muhim
94
omillardan bo‘ldi. Darhaqiqat XVII asrda hukmronlik qilgan
sultonlar Mehmed III “Odiliy”, Ahmad “Baxtiy”, Murod IV
“Murodiy” taxalluslarida ijod qilganlar. Istambul ham siyosiy, ham
madaniy-adabiy markaz bo‘lib qolaverdi. Adabiyot asosan an’anaviy
yo‘lda rivojlandi. Oshiqlar ijodida ham, devon adabiyotida ham
poeziya asosiy adabiy tur bo‘lib qolaveradi. Bu asr adabiyotidagi
o‘ziga xoslik, poeziyadagi yangi janrlar-satirik va didaktik
asarlarning yaratilishi bo‘ldi. Aniq fanlarning rivojlanishi adabiyotga
o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi. Kotib Chalabiy taxallusi bilan
mashhur bo‘lgan Mustafo ibn Abdulla (1609–1657) geografiya,
tarix, astranomiya, falsafa, adabiyotga oid o‘nlab kitoblar yozdi.
Ayniqsa, uning bibliografik ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan kitobida
8000 ga yaqin arab, fors, turk mualliflari haqida ma’lumotlar
berilganligi ahamiyatlidir. Mashhur sayyoh Avliyo Chalabiy (1611–
1670 yoki 1681) Suriya, Falastin, Misr, Mojariston, Polsha, Avstriya,
Germaniya, Daniya, Fransiya, Ukraina, Moldaviya, Volga bo‘yiga,
O‘rol, Kavkaz, Qrim va yana boshqa ko‘pgina davlatlarda bo‘lib,
ko‘rgan-kechirganlarini o‘z “Sayohatnoma”sida aks ettirdi. XVII
asrda ko‘plab adabiy tazkiralarning tuzilishi, grammatikaga oid ilmiy
asarlar yozilishi diqqatga molik.
Sodiqiy Kitobdorning “Majmuai Havas”, (A. Navoiyning
“Majolisun Nafois” asari ta’sirida yozilgan), Riyoziy Mehmed
Afandining “Riyozush Shuaro”, Sayyid Mehmed Rizoning “Rizo
Tazkirasi” shular jumlasidandir.
XVII yuz yilda she’riy asarlar bilan barobar, ozroq bo‘lsa-da
nasriy asarlar ham yaratildi. Nargiziyning (?–1635) nasriy
“Xamsa”si, yuqorida nomlari zikr etilgan Kotib Chalabiy, Avliyo
Chalabiylarning “Sayohatnoma”lari bunga yaxshi misoldir. Bu
davrda me’morchilik, rassomchilik va kitob bezagi san’ati ham
ancha rivojlandi. Me’mor Mehmed Og‘aning “Ahmadiya” masjidi
rassom Naqshiyning asarlari o‘z davrida dovruq taratdi. XVII asr
turk she’riyatining yorqin yulduzlari Nafiy, Yusuf Nabi, Aloviddin
Sobit, Ruhiy, Vaysiylar ijodi o‘rta asrlar turk nazmining eng yaxshi
namunalari bo‘lib qoldi.
95
Do'stlaringiz bilan baham: |
