Turk adabiyoti tarixi xiii-xviii asrlar

XVIII asr adabiyotining o‘ziga xos xususiyatlari 
XVIII  asr  usmoniylar  imperiyasi  uchun  muvaffaqiyatli 
kechmagan  bo‘lsa-da, adabiyot rivojlanishdan  to‘xtab  qolgani  yo‘q. 
Saroy  tomonidan  shoirlarga  ko‘rsatilgan  g‘amxo‘rlik  har  holda  o‘z 
samarasini  berdi.  Yuz  yil  boshlaridagi  “Lola  davri”da  Nodim,  asr 
so‘nggida  esa  Shayx  g‘olib  singari  ajoyib  shoirlar  yetishib  chiqdi. 
XVIII  asrda  Nabiy  ijodiga  ergashib,  uni  o‘ziga  ustoz  deb  bilgan: 
Sobit, Durriy, Kamiy, Salim, Samiy, Izzat Ali Posho, Sayyid Vahbiy 
kabi shoirlar ijod qildilar. Fitnat xonim, Nabizoda Nozim o‘ziga xos 
ovoz bilan adabiyotga kirib keldilar. O‘sha davr shoirlariga ustozlik 
qilgan  Xo‘ja  Nashot  (?–1807)  ajoyib  g‘azallar  yozish  bilan  birga, 
yoshlarga  fors  tili  va  adabiyotidan  saboq  berdi.  Bu  davrda  turk 
shoirlariga fors she’riyatining ta’siri yanada kuchaydi. 
XVIII  asr  turk  she’riyatining  o‘ziga  xos  xususiyatlari  Nabiy, 
Nodim,  Shayx  g‘olib  ijodida  ayniqsa  yaqqol  namoyon  bo‘ldi. 
Yuqorida  nomi  zikr  etilgan  shoirlar  ijodining  ahamiyatli  tomoni 
mahalliy kalorit ustunligi va xalq ijodiga yaqinlikdir. 
XVII  asrning  oxirlarida  Nabiy  va  Sobit  ijodida  ko‘ringan  yerli 
unsurlarni  tasvirlash  XVIII  asrda  yanada  kuchaydi.  Xalq  urf-
odatlarini adabiyotda aks ettirish odat tusiga kira bordi. Endi shoirlar 
Bag‘dod,  Sheroz  yoki  boshqa  bir  xayoliy  shaharlarni  emas, 
Istambulni,  yangi  qurilgan  binolar,  bog‘lar,  o‘sha  davr  muhitini 
qalamga  ola  boshladilar.  Yerlilashtirma  oqimi  vakillari  she’rlarida 

---

 
109
ko‘proq  xalq  maqol,  latifalarini  qo‘llab,  mahalliy  turmush  tarzini 
ifodalashga ahamiyat berdilar. 
Devon  adabiyotida  ilk  marta  yozilgan  sharqiylar  ham  yangilik 
edi.  Xalq  qo‘shiqlari  turku  va  koshma  shakliga  o‘xshash  “hijo” 
vaznida  yoziladigan  sharqiylarning  eng  yaxshi  na’munasini  Nodim 
yaratdi. 
XVIII  asr  adabiyotining  yana  bir  o‘ziga  xosligi  mumtoz  devon 
she’riyatining  qat’iy  qonun-qoidalaridan  chekinishi  bo‘ldi. 
An’anaviy  obrazlar  yangicha  talqin  qilina  boshlandi.  Yor  tasvirida 
ham, oshiq tasvirida ham o‘xshatishlar o‘zgardi. Yorning ko‘z, soch 
ranglari  tasviri,  oshiqning  hijron  azobidagi  holatlarini  berishda 
shoirlar originallikka intildilar. 
XVII asrda urf bo‘lgan “hind tarzi” uslubining ta’siri oz bo‘lsa-
da, XVIII asr she’riyatida sezilib turdi. 
Bu  yuz  yil  she’riyatida  ko‘ringan  o‘ziga  xosliklardan,  sharqiy, 
tarix,  naziralarning  ko‘plab  ijod  qilinganidir.  Yozma  adabiyotdagi 
murabba,  xalq  she’riyatidagi  turku,  koshmalarning  qorishiq  tarzi 
o‘laroq  yuzaga  kelgan  sharqiylarning  Nodim  ijodida  keng  o‘rin 
olishi, shoirning 28 sharqiysi ko‘plab yosh shoirlarga o‘rnak bo‘ldi. 
Tarix  aytish  turli  munosabatlar  bilan,  navro‘z,  ramazon  bayramlari, 
shahzodalarning  tug‘ilishi,  harbiy  g‘alabalar,  elchilarni  qabul  qilish 
va boshqa ko‘plab hodisalarga bag‘ishlab yoziladi. Hatto faqat tarix 
aytilgan she’rlarning devoni tuzila boshladi. Shokiriy va Foiz tuzgan 
“Majmuai tavorix” bunga misoldir. 
Bu  davrda  nazira  va  taqlidiy  asarlar  ko‘proq  Fuzuliy,  Navoiy, 
Nabiy,  Nafiy,  Boqiy,  Nodim  g‘azallariga  nisbatan  yozildi.  Atif 
Afandi (?–1742), Izzat Ali Posho (?–1735) Hashmet (?–1768), Fitnat 
Xonim (?–1780) kabi shoirlarning naziralari ayniqsa mashhur edi. 
XVIII  asrda  yaratilgan  asarlar  tili  avvalgi  asrdagilarga  nisbatan 
xalq tiliga yaqin, murakkab izofalar kamroq, ancha soddalashgan edi. 
XVIII  asrda  ko‘plab  tazkiralar,  tarixiy  asarlar,  sayohatnomalar 
yaratildiki, bu o‘sha davr nasrining o‘ziga xos namunalaridir. Salim 
“Tazkira”si voqeanavis Shafiq Afandining “Shafiqnoma”si, Nabizo-
da  Atoyining  1634–1712  yillarda  hukmronlik  qilgan  sultonlar  bio-
grafiyasini aks ettirgan “Shaka-ik Zeyli” asari, Latifiy, Oshiq Chala-
biy  va  Hasan  Chalabiylarning  ajoyib  tazkiralari  davr  uchun  muhim 
voqea edi. Umuman olganda, XVIII asrda yetakchi adabiy tur hamon 
poeziya bo‘lib, asosiy mashhur asarlar she’riyatda yaratildi. 

---

 
110