Turizm va mehmonxona xo’jaligi” kafedrasi o’zbekiston iqtisodiyoti fani bo’yichA

4.5. Mehnat bozori va bandlik

Mehnat resurslaridan samarali foydalanish va bandlikni ta’minlashda mehnat bozori (birjasi) katta rol o‘ynaydi. Mehnat bozori bozor iqtisodiyotining muhim unsurlaridan biridir. Uning ko‘lamini mamlakatdagi aholi va mehnat resurslarining miqdori belgilaydi. Yashab turgan joyida o‘ziga mos ish va maosh topa olmagan kishi boshqa joylarga ish qidirib boradi. Natijada ishchi kuchi migratsiyasi yuzaga keladi. Mehnat bozoriga taklif qilingan va u yerda talab qilingan ishchi kuchi miqdor jihatdan, odatda, bir-biriga to‘la mos kelmaydi. Bu ishsizlik paydo bo‘lishining asosiy sabablaridandir.

Iqtisodiyotning u yoki bu sohasida ish bilan mashg‘ul bo‘lgan aholi band aholi hisoblanadi. Mamlakatdagi ishsizlar sonining o‘zgarishini ishsizlik darajasi ifodalaydi. Ishsizlik darajasining ortib borishi jamiyatda turli salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Ularning oldini olishda davlatning ijtimoiy himoya siyosati, mehnat bozori va ijtimoiy jamg‘armalar muhim o‘rin tutadi. Ammo bizga har qanday bandlik emas, balki samarali bandlik kerak. Gap shundaki, malakali mehnat bilan band bo‘lib, yetarli darajada maoshga ega bo‘lishning ishchi kuchini takror ishlab chiqarish va oila farovonligini oshirishda ahamiyati katta.

Umuman, mehnat bozori muayyan mehnat qobiliyatiga ega ishchi kuchining oldi-sotdisi amalga oshadigan markazdir. Bu bozorning asosiy ishtirokchilari bir tomondan ishchi kuchini yollovchilar – tadbirkor, korxona va davlat, ikkinchi tomondan mehnat layoqatiga ega aholidir. Ishchi kuchini yollovchilar ishchini yollash bilan undan foydalanish huquqini qo‘lga kiritadi, ishchi esa o‘z mehnat qobiliyati evaziga hayotiy zarur vosita va mahsulotlarni xarid qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi.

Mehnat bozori ikkita muhim vazifani bajaradi. Birinchidan, bozorda kishilar o‘z mehnati evaziga daromadga ega bo‘ladilar. Bu daromad sarflangan kuch va energiyani qayta tiklashga ketadi. Ikkinchidan, mehnat bozori mamlakat aholisi mehnatidan samarali foydalanish, uni boshqarish va iqtisodiyot tarmoqlari o‘rtasida maqsadga muvofiq taqsimlash imkonini beradi. Mehnat bozorida maxsus tovar – mehnat qobiliyatining oldi-sotdisi amalga oshiriladi. Mehnat qobiliyati insonning ajralmas xususiyati bo‘lib, u moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratadi.

Mehnat bozoridagi talab va taklif o‘rtasidagi munosabat ish haqi miqdoriga ta’sir ko‘rsatuvchi eng muhim mexanizmdir.

Mehnat bozorining asosiy xususiyatlari quyidagilardir:

– mehnat bozori ishtirokchilarining o‘zaro munosabatlari uzoq davom etadi. Xomashyo yoki oziq-ovqat tovarlari bo‘yicha xaridor va sotuvchi o‘rtasidagi bozor munosabati pul berilib, tovar olinishi bilan tugaydi. Mehnat qobiliyati oldi-sotdisi esa kamida ishlab chiqarish jarayoni tugaguniga qadar davom etadi;

– mehnat bozoriga mehnat sharoitlari va korxonadagi ijtimoiy muhit ta’sir ko‘rsatadi. Kishilar o‘z mehnat qobiliyatini sotar ekanlar, mehnatning murakkabligi va sog‘liqqa ta’siri, mehnat jamoasi a’zolarining o‘zaro munosabati qandayligi bilan qiziqadi;

– mehnat bozoriga jamiyatda amal qiladigan qonunchilik tizimi, turli davlat va ijtimoiy tashkilotlar ham ta’sir ko‘rsatadi. Kasb-hunar ta’limi, davlatning bandlik siyosati, kadrlar tayyorlash dasturlari, tadbirkorlar uyushmalari, kasaba uyushmalari kabilar shular jumlasidandir.

Bozordagi mehnatning bahosiga davlat eng kam ish haqi miqdorini belgilash orqali ta’sir ko‘rsatadi.

Mehnat resurslari, mehnat bozori faoliyati va bandlik O‘zbekiston Respublikasining 1995-yil 21-dekabrda qabul qilingan «Mehnat kodeksi» va 1998-yil 1-mayda qabul qilingan «Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida»gi Qonuni va boshqa qonun hamda huquqiy me’yoriy hujjatlar orqali boshqariladi.