|
Орта әсирлер қалалары пайда болыўының буржуазиялық теориялары ҳәм
оларды сынға алыў.
Орта әсир қалаларының пайда болыў себеплери ҳаққында
98
мәселе үлкен қызығыўшылық туўдырады. Оған жуўап бериўге урынған
буржуазиялық илимпазлар XIX-XX әсирлерде ҳәр қыйлы теориялар усынған.
Олардың көпшилиги машқалаға формалық юридикалык көз-қарас жасаған.
1.
«Романистикалық теория» (Савиниьи, Тьерри, Гизо, Ренаур). Бул теория
тийкарынан Европанын романласкан ўалаятьлары материалларына қурылған.
Олар орта әсир қалаларын хам олардын мекемелерин сонғы Рим империясы
калаларынын тиккелей даўамы деп есапланған. Олар арқа батыс ҳәм орайлық
Европа материалларына сүйенген ҳәм орта әсир қалаларының дереклерине
феодаллык жамийеттиң хуқықый қубылысларында көрген.
2.
«Вотчиналлык» теория бойынша (Эйхгори, Нич) қала феодаллық
вотчина, ал қалалық мекемелер – вотчиналық басқарыў ҳәм вотчиналық ҳуқық
тийкарында раўажланған.
3.
«Маркалык» теория (Маурар, Гирке, Г.Фон Белов) қалалық мекемелер
ҳәм ҳуқықты еркин аўыллық марка қаўимлик дузилисинен келтирип шығарған.
4.
«Бурглық» теория ўакиллери (Кейтген, Матланд) қалалар қорған (бург)
хам бурглық ҳуқық тийкарында дузилген деп есаплайды.
5.
«Базар» теориясы (Зом, Шредер, Шульге). Бул теория қалалық ҳуқықты
«базар ҳуқықынан» келтирип шығарады. Базар ҳуқықы саўда алып барылған
жерде ҳарекет етеди.
Өзиниң формаллық-юридикалық бағдарланғанлығынан тысқары барлық
бул теориялар кескин бир тареплиги менен айырымланған, ҳәр қайсысы қала
пайда болыўының тек ғана бир жолына көрсеткен. Соның менен бир қатарда,
не ушын көпшилик вотчина, община (қәўим), сарай. ҳәм базарлар қалаларға
айланбағанын тусиндирмеген.
Немис тарийхшысы Ритшель XIX әсирдин акырында «бурглык» хам
«базар» теорияларынан бириктириўге урынып турды. Усыған жақын теория
концепциясын Бельгия тарийхшысы А.Пиренн раўажландырды. Ол қалалар
пайда болыўында тийкарғы рольди экономикалық фактор континентлер
себепши деп дәлиледи.
Ерте феодаллық даўиринен раўажланған феодализм даўирине өтиўи
қалалардың тез ўакыт ишинде өнерментшилик ҳәм товар алмасыў орайларына
99
айландырды. Қалалардың пайда болыўы хам рауажланыўы, сондай-ақ товар
өндирисиниң кең раўажланыўы себеп болды. Бул феодализм жамийетинде сапа
жағынан жаңа қубылыс болды, ол экономикаға сиясий дузимге хам руўхый
турмысқа улкен тәсир жасады. Сонын ушын XI-жуз жыллық көплеген Батыс
Европа еллеринде тийкарынан қалалар қәлиплескен ўақыт болды, ерте орта
әсирлер (V-XI әсирлер) ҳәм феодализмниң анағурлым толық раўажланыў
дәўири арасындағы хронологиялық шегара болып табылады.
Ерте орта әсирлер даўиринде натураллық хожалықтын үстемлиги.
Орта
әсирлердиң биринши жүз жыллықлары дийхан шаңарағы барлық аўыл
хожалық өнимлерин ҳәм өнерментшилик буйымларды, мийнет қуралларын,
кийим-кеншек ҳәм өзине зарур болған баска затларды өзи ислеп шығарған ҳәм
феодалға салық төлеп турған. Аўыл хожалық мийнетиниң өнерментшилик
пенен биригиўи натураллық хожалыктың сыпатлы белгиси есапланады. Сарай
адамлары есабында аз санлы өнерментлер ири феодаллардың үйлеринде
жасаған. Олар өнерментшилик пенен бир қатарда аўыл хожалығы жумыслары
менен шуғылланған. Темир, қалайы, мыс, дуз, тағыншақлар ҳ.т.б. Саўдада
аҳмийетли хожалық товарлары болып хызмет еткен. Сырт ел саўдагерлери
(византийлер, араблар, сириялылар, еврейлер х.т.б.) бул саўдада баслы рол
атқарған. Саўдаға арналған аўыл хожалық өнимлериң ислеп шығарыў дерлик
раўажланбаған. Ески Рим қалалары ыдырай баслаған. Босап қалған Рим
қалаларының (Милан, Флоренция, Неаполь, Лиск, Лондон х.т.б.) орнына
қалалық типтеғи аўыллар қалған. Бирақ олар көпшилик жағдайда ҳакимшилик
орайлары, бекинисленген пунктлер хам цехлар орайлары болган. Олардын
азырақ халқының аўыл турғынларынан парқы болмаған. Европаның анағурлым
романласқан ўалаятьларында (Италия, Византия, араб Испаниясы, Туслик
қалалық типтеги аўыллары анағурлым көп санда сақланған. Тутасы менен
Батыс Европа өзинин раўажланыўында шығыстан, ҳаттеки Византиядан артта
қалған.
Ҳазирги
буржуазиялық
историографияда
археологиялық
мағлыўматларға, орта әсир қалаларының топографиясы менен жобаларына
үлкен дыққат аўдарылды. Бирақ бул мағлыўматлар, қала пайда болыўынын,
социаллық-экономикалық шараятлары таллаў жасамастан орта әсир
100
қалаларынын пайда болыў себеплери ҳаққындағы сораўға жуўап бермейди.
Қалалар өнерментлиқ ҳәм саўда орайларынын пайда болыўы қәлиплеседи.
Қалалар пайда болыўынын анық тарийхый жоллары жуда ҳар қыйлы.
Өнерментшилик пенен шуғылланыў ушын қолайлы жағдайларға байланыслы
аўылларда шығып кеткен өнермент-дийханлар ҳар қыйлы орынларда ерте орта
әсирдиң ҳакимшилик ҳәм әскерий ширкеў орайларында қоныс басқан.
Анағурлым сандағы халық ҳәм өнерментшилик өндирис топланған бундай
орынлар да қалаларға айланған. Батыс Европанын ҳар қыйлы ўалаятьларында
қалалардың өсиўи ҳар қыйлы пат пенен жуз берген, өнерментшилик, саўда
орайлары ретинде қалалар IX әсирде Италияда (Венеция, Генуя, Неаполь
ҳ.т.б.), Х әсирде Франциянын қубласында (Марсель, Тулуза ҳ.б.), Х-XI
әсирлерде – Арқа Францияда, Нидерландия, Англияда, Германияда XII-XIII
әсирлерде, Скандинавия еллеринде, Венгрияда ҳ.т.б. жерлерди пайда болған.
ҳәм
Do'stlaringiz bilan baham: |
