Турар-жой ва жамоат биноларининг техник эксплуатацияси

Bino va inshootlarning xizmat muddati.

Binoning xizmat muddati deganda uning yaroqlik holda ishlash davomiyligi tushiniladi. Odatda bino unsurlari, uning tizim va jihozlarining yaroqli holda ishlash davomiyligi bir xil emas. Binoning me’yoriy xizmat muddatini aniqlashda poydevor, devor kabi asosiy yuk ko’taruvchi unsurlarning o’rtacha yaroqlik holda ishlash muddati qabul qilinadi. Bunda binoning ayrim unsurlarini xizmat muddati binoning me’yoriy xizmat muddatidan 2....3 barobar kam bo’lishi mumkin. Bino ekspluatatsiyasining bor muddatida undan yaroqli holda va badastir foydalanish uchun bunday unsurlarni to’la almashtirishga to’g’ri keladi. Masalan, kapitalligi ikkinchi guruhga mansub bo’lgan turar-joy uylarining me’yoriy xizmat muddati 40 yilga teng taxta pollar va 60 yil xizmat muddatiga ega bo’lgan yog’och orayopmalar qo’llashga yo’l qo’yiladi. Demak bunday turdagi uylarning xizmat muddati mobaynida yog’och orayopmalarni kamida bir marta, pollarni kamida 2 marta almashtirish lozim. Bulardan tashqari turli xizmat muddatlariga ega bo’lgan, har xil unsurlardan tashkil topgan muhandislik tizimlarini bir necha marta almashtirishga to’g’ri keladi. Agar markaziy isitish tizimining isitish asboblari – radiatorlar 40 yillik xizmat muddatiga ega, suv o’tkazgich quvurlarning xizmat muddati esa 30 yil.
Me’yoriy xizmat muddati binoning kapitalligiga bog’liq o’rtacha ko’rsatkich bo’lib QMQ da belgilanadi (1-jadval).
Bino, inshootlarning va ularning konstruktiv unsurlarning me’yoriy xizmat muddati.
1-jadval

№ nn	Bino va inshootlarning, konstruktiv unsurlarning nomi	Me’yoriy xizmat muddati (yillar)
		Me’yoriy sharoitlarda	Tajavvuzkor muhit darajsi
			Zaif	O’rtacha	Kuchli
1	2	3	4	5	6
	Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish binolari
1	Ko’p qavatli binolar (2 tadan ko’proq qavatli) maxsus texnologik vazifaga ega bo’lgan (boyituvchi fabrikalar, maydalovchi kukunlovchi ishlab chiqarish) etajerka ko’rinishidagi ko’p qavatli binolardan tashqari. Pol yuzasi 5000 m^2 dan ko’proq temir- beton va metall karkasli, tosh ashyolardan, yirik bloklardan va panellardan iborat devorli, temir- beton, metall va boshqa chidamli yopmalarga ega bo’lgan bir qavatli binolar.	100	80	60	50
2.	Barcha turdagi yog’ochli uylardan tashqari, barcha vazifadagi 2 qavatli uylar; kolonnalar turi 5 m va undan ko’proq bo’lgan temir beton va metall karkasli, pol maydoni 5000 m^2 gacha bo’lgan tosh ashyolardan, yirik bloklardan va panellardan iborat devorli, temir beton, metall va boshqa chidamli yopmalarga ega bo’lgan bir qavatli binolar.	83	66	42	33
3.	Maxsus texnologik vazifaga ega bo’lgan (boyituvchi fabrikalar, maydalovchi, kukunlvchi, ximiyaviy	59	-	-	-

	selar va boshqa shu kabi ishlab chiqarishlar) etajerka ko’rinishidagi ko’p qavatli binolar.
4	Keraksiz, tosh ashyolardan yirik bloklardan, temir beton, metall va g’isht kalonnalali va ustunli panellardan iborat devorli, temir beton, metall, yog’och va boshqa orayopma va yopmali bir qavatli binolar.	60	48	36	30
5.	Kichik kolonna turiga (6 m dan kamroq) va oralig’i 18 m gacha bo’lgan ichki devorlari yaqin joylashgan, devorlari tosh ashyolardan va boshqa beton bloklardan iborat temir beton va boshqa eskirgan konstruksiyali orayopmalarga ega bo’lgan binolar.	30	32	24	20
6	YOg’och brusli va g’o’lali devorlardan iborat binolar	30	-	-	-
	Binolarning konstruktiv unsurlari
	Poydevorlar.
a)	Tasmasimon va ustunsimon, beton va temir betonli	100	80	50	40
b)	Murakab yoki sementli qorishmada butli va tasmasimon va temir betonli	80	64	40	32
v)	Ohakli qorishmada tasmasimon va ustunsimon	50	40	25	20
	Devorlar
a)	Maxsus kapitallik, murakkab yoki semet qorishmasida toshli va yirik blokli	100	80	72	60
b)	Odatdagi toshdan, yirik blokli va yirik panelli	80	64	57	48

v)	G’isht, shlakoblok va boshqa shu kabi ashyolardan engil-lashirilgan toshterma	50	40	25	20
	Kolonnalar.
a)	Yig’ma yoki yaxlit quyma temir beton.	100	80	75	60
b)	Po’lat	85	64	60	53
	Kran osti bloklari.
a)	Yig’ma yoki yaxlit yig’ma temir beton	80	66	60	51
b)	Parchin mixli, kavshirlangan, prokat profillardan engil va o’rta ish rejimli kranlar uchun po’lat kran osti bloklari.	50	42	37	33
v)	Og’ir rejimli va nihoyatda og’ir shi rejimiga ega kranlar uchun po’lat osti bloklari.	20	18	15	10
	Orayopmalar.
a)	Yig’ma va yaxshi quyma temir beton	100	80	62	48
b)	Metall balkaga g’ishtin ravoqlar yoki beton to’ldiruvchi bilan	80	72	55	40
v)	Metall balkalar ustida yog’ochli	50	-	-	-
g)	YOg’och	50	-	-	-
	Pollar
a)	Sementlti, bntonli, armotsementli	30	20	15	7
b)	Marmar uvog’i bilan sementli	40	28	20	10
v)	Beton asosda sopol plitkalardan	60	54	45	36
g)	Parketli	30	-	-	-
d)	Linoleumli	15	-	-	-
	Zinapoyalar
a)	Yig’ma yoki yaxlit quyma temir betondan marshlar va maydonchalar	100	-	-	-

b)	Temir beton maydonchalar, metall balkalar ustida temir beton yoki toshdan zinalar.	75	-	-	-
	Tomlar (qoplamalar).
a)	Po’lat ferma va balkalar ustida yig’ma yoki yaxlit quyma plitalar.	100	80	66	50
b)	Po’lat progonlar, balka va fermalar ustida yig’ma va kichik o’lchamli temirbeton plitalar.	50	42	33	25
v)	Po’lat progonlar, balkalar va fermalar ustida po’lat profillangan va to’lqinsimon listlar va plitalar.	40	33	25	10
g)	YOg’och ferma va balkalar ustida yog’och to’shamalar; yog’och stropila va obreshetkalar; yog’och chordoq orayopmalari.	30	-	-	-
	Tom qoplama
a)	Asbest sementli to’lqinsimon listlardan.	30	27	22	18
b)	Ruhlangan po’lat listlardan.	25	16	13	8
v)	qora tunukadan.	15	10	8	5
g)	Rulonli ashyolardan.	8	8	6	5
d)	Mastikali ashyolardan.	10	9	7	6

Butun xizmat muddati mobaynida (to’la almashtirilguncha) bino unsurlari va uning muxandislik tizimlari bir necha marta sozlanadi, tuzatish- sozlash ishlarini o’tkazmasdan to’la ishdan chiqqunga qadar ekspluatatsiya qilib bo’lmaydagan ayrim eskirgan unsurlar qayta tiklanadi. Jismoniy va ma’naviy eskirish o’rnini to’ldirib turish uchun ekspluatatsiya davrida shunday ishlarni qilib turish lozim. Ko’pchilik konstruksiyalarning me’yoriy xizmat muddati tuzatish- sozlash ishlarini o’tkazib turishni hisobga olingan holda belgilanadi. Hajmi bo’yicha arzimas bo’lib tuyulgan ayrim rejaviy ishlarini bajarmaslik butun unsurni to’la ishdan chiqishiga sabab bo’lishi mumkin. Masalan, tunuka tomlarning me’yoriy xizmat muddati 20 yil deb belgilanadi. Biroq bu muddat farqatgina qoplamani davriy ravishda (3 yilda bir marta)

moy bo’yoq bilan bo’yash bajarilgandagina ta’minlanishi mumkin. Bu talabni buzulishi esa metallni tez zanglashiga va oxir oqibatida esa tom qoplamani ishdan chiqishga olib keladi.
Remont ishlarining davriyligi konstruksiya yoki muxandislik tizimi tayyorlangan ashyoning umrboqiyligiga tushadigan yukning shiddati va atrof - muxitning ta’siriga, hamda texnologik va boshqa olimlarga bog’liq. Sanab o’tilagn ishlarni uz vaqtida o’tkazish bino texnik eksplutsiyasining asosiy vazifasidir.
SHunday qilib texnik ekspluatatsiyaning mazmuni binoning barcha unsurlari va tizimlarini ularning me’yoriy xizmat muddatidan kam bo’lmagan vaqt davomida buzulmasdan ishlashini ta’minlovchi tadbirlar majmuasidan iborat.
Bu tadbirlar majmuasiga quyidagilar kiradi:

• 
  joriy rejaviy-ogohlantiruv remontlari va qurilmalarni sozlash;
  
• 
  ko’zda tutilmagan joriy remont;
  
• 
  rejaviy-ogohlantiruv kapital remont;
  
• 
  tanlab qilinadigan (norejaviy) kapital remont;
  

remontlarni tashkillashtirish, rejalashtirish va moliyalashtirish uchun na faqat ish hajmi va tavsifi, shu bilan birga maqsadidagi prinsipial farqni bilish muhimdir.

4.