Тупроқшунослик асослари

23-расм. Структурали тупроқ
Структурасиз 
тупроқлар 
нам 
бўлганда тез эзгиланади, қуриганда 
зичланиб қатқалоқ ҳосил қилади. 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
94 
 
 
24-расм. Структурасиз тупроқлар 
зич қатқалоқ қатлами. 
Бу 
тупроқларда 
уруғларнинг 
униб 
чиқиши 
ва 
илдизларнинг 
ривожланиши ѐмонлашади. Демак, 
структурали 
тупроқларда 
структурасиз ерларга нисбатан сув-ҳаво, иссиқлик ва озиқ режимлари анча 
қулай. Шунинг учун ҳам бу тупроқлар унумдор ҳисобланади. Ҳар иккала 
(структурали ва структурасиз тупроқлар) шароитида қулланиладиган, бир 
хилдаги агротехник тадбирлар ҳамма вақт структурали ерларда яхши самара 
беради ва ҳосил ҳам юқори бўлади. Бундай ерлар ишланганда кам куч ва 
энергия сарфланади.
6.4. Структуранинг бузилиш сабаблари ва тиклаш. 
Тупроқ структураси ўзгарувчан бўлиб, турли омиллар таъсирида 
бузилади ва тикланиб туради. Бу омилларни бошқариб туриш тупроқларнинг 
зарур структура ҳолатини сақлаб, уни яхшилаб бориш имконини беради. 
Тупроқдаги агрономик жиҳатдан қимматли структураларнинг бузилиш 
сабаблари хилма-хил бўлиб, уларни қуйидаги уч группага бирлаштириш 
мумкин:
1.Структуранинг механик равишда бузилиши. Тупроқнинг юза 
қисмларига тушадиган атмосфера ѐғинлари таъсирида ва шунингдек 
етилмаган нам тупроқ ѐки жуда қуруқ ҳолатдаги тупроқларни кўплаб 
маротаба хайдаш хамда бунда оғир машиналар, иш қуролларидан 
фойдаланиш натижасида структура бузилади. Бундан ташқари одамлар ва 
молларнинг 
далада 
юриши 
структурани 
эзгилайди. 
Структуранинг бузилишини олдини олишда ерни оби-тобида ҳайдаш, 
тупроққа минимал ишлов бериш ва қишлоқ хўжалик машиналарининг енгил, 
мақбул конструкцияларидан фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга.
2. Структуранинг физик-кимѐвий бузилишига, сингдирилган катионлар 
кўпроқ таъсир кўрсатади. Асосан сингдириш комплексидаги икки, уч 
валентли (Са
2+
ва Mg
2+
) катионларнинг бир валентли (Na
+
, H
+
, NH
4
+
) 
катионлар билан алмашинуви бунга сабаб бўлади. Бир валентли натрий, 
аммоний ва водород структура ҳосил қилувчи коллоидлар (шунингдек 
гумусли моддалар)ни нам шароитда пептизациялаб, структура агрегатларини 
бузади. Шунинг учун ҳам кимѐвий мелиорациялаш (кислотали ерларни 
оҳаклаш, шўртобларни гипслаш) структуранинг сақланиб қолинишида муҳим 
роль ўйнайди. 
3. Структуранинг биологик йўл билан бузилиш сабаби, асосан аэроб 
шароитдаги микроорганизмларнинг ҳаѐт фаолияти билан боғлиқ. 

---