Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
335 
ва металл) археологик қўшилма дейилади. Бу қўшилмаларни ўрганиш 
тупроқнинг ѐшини ва инсонларнинг тупроққа қай даражада таъсир 
қилганликларини аниқлашга имкон беради. 
Тупроқнинг янги яралмаси.
Тупроқ пайдо бўлиш жараѐнида вужудга 
келган, шакли ва таркиби ҳар хил бўлган турли ҳолатдаги бирикмалар янги 
яралма дейилади. Янги яралма пайдо бўлиши жиҳатидан кимѐвий ва 
биологик бўлади. Тупроқ қатламида тўпланиб қолган калстий хлорид 
(CаCI
2
), магний сулфат (МnSО
4
), гипс (CаСО
4
*2H
2
О), оҳак (CаCО
3
) сингари 
тузлар шунингдек, темир, кремний оксидлари FеО, СuО бирикмалари 
кимѐвий янги яралма дейилади. 
Тупроқ янги яралмаси унинг пайдо бўлишида катта аҳамиятга эга 
бўлиб, тупроқдаги жониворларнинг (умуртқали ва умуртқасиз) ҳаѐт 
кечириши ва ўсимлик (кўп йиллик ва бир йиллик) илдизларининг 
ривожланиши натижасида пайдо бўлган қолдиқлар, шунингдек, айрим 
жониворлар организми орқали чиқарилган моддалар биологик яралма 
дейилади, 
масалан: 
капролитлар-чувалчанг 
чиқиндилари. 
Тупроқ 
қатламларидаги ҳар қайси янги яралмаларнинг тури ва характерини ўрганиш 
билан тупроқнинг пайдо бўлиши ва айрим қатламлардаги кимѐвий ва 
биологик жараѐнларни аниқлаш мумкин. 
Тупроқдан монолит (яхлит) олишдан мақсад узоқ ўлкалардан 
келтирилган 
тупроқларнинг 
табиий 
ҳолати 
сақланган 
холда 
морфологиясини,тузилишини, 
генетик 
қатламларининг 
жойлашиш 
қалинлигини, ўсимлик илдизларининг жойлашиш чуқурлиги ва ҳакозоларни 
ўрганиш, шунингдек тупроқ музейларини ташкил этишда, маъруза ва 
амалиѐт дарсларида кўргазма сифатида қўлланиб дарснинг қизиқарли 
ўтишига ѐрдам беради.
Табиий ҳолати сақланган тупроқдан монолит намуна олиш учун 
стандарт монолит яшигидан фойдаланилади (100Х200Х5 см). Яшикнинг 
узунлиги 100 см, эни 20 см ва қалинлиги 10-12 см бўлиб, қопқоқли призма 
шаклида бўлади. Монолит намуна олиш учун чуқурлиги 150 см, кенглиги 80-
100 см бўлган чуқур қазилади.
Чуқурнинг монолит олинадиган томони яхшилаб тозаланиб, 
текисланади, сўнгра яшикнинг қопқоғи ва тубини олиб, қолган қисми чуқур 
деворига ўрнатилади. Бунда яшикнинг юқори қисми тупроқнинг юза қисми 
билан бир текисликлда тушириши керак. Сўнгра пичоқ билан яшикни 
ҳажмига кўра чизиб чиқилади.