Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
333 
Тупроқ зичлиги. 
Тупроқнинг зичлиги зичли-ўлчагич деб аталувчи 
асбоблар-плотнометр билан ўлчанади. Далада тупроқ чуқурини морфологик 
таърифлашда тупроқнинг зичлиги қуйидаги кўрсаткичларга асосланган ҳолда 
кўз билан чамалаб аниқланади. 
Жуда зич қовушма.
Бундай тузилишдаги тупроқни белкурак билан 
кавлаб бўлмайди, бу мақсадда лом ва киркадан фойдаланишга тўғри келади. 
Шўртоблар ва шўртоб тупроқларнинг иллювиал қатламлари ана шундай 
зичланган бўлади.
Зич қовушма.
Мазкур қовушмали тупроқни катта куч ишлатиб белкурак 
билан кавлаш мумкин, лом ва киркадан фойдаланмаса ҳам бўлади. Соз ва 
қумоқ тупроқлар иллювиал қатламлари учун характерли. 
Ғовак қовушма.
Кавлашда белкурак тупроққа осонлик билан киради, 
итқитилганда тупроқ алоҳида зарралар ѐки структура бўлакларига бўлиниб 
кетади. Бундай тузилиш қумоқ ва соз ҳамда қумли, қумлоқ тупроқларнинг 
устки структурали қатламларига хосдир. Ғовак қовушма яқинда этилган 
пайтда сифатли қилиб ва ишлов берилган тупроқларнинг ҳайдалма 
қатламида кўпроқ учрайди. 
Сочилувчан қовушма.
Тупроқ сочилувчан бўлиб, механик зарра-лари 
бирикмаган бўлади. Қумли тупроқлар ана шундай тузилишга эга.
Агрегатлар ичидаги ковакларнинг характерига кўра ғовакдор қовушма 
(тупроқда 3 мм дан кичик диаметрли тешиклар бўлади), ғалвирак қовушма 
(тупроқда 3-5 мм ли бўшлиқлар бўлади), тешик –тешикли ғовак қовушма 
(бўшлиқлар диаметри 5-10 мм ни ташкил этади), кавакли қовушма 
(бўшлиқлар диаметри 10 мм дан ортади) бўлади. 
Агар коваклар структура бўлаклари орасида жойлашган бўлса, бундай 
тузилиш дарзли тузилиш деб аталади. 
 
Тупроқнинг намлиги.
Тупроқнинг намлиги абсолют қуруқ тупроқ 
массаси ѐки ҳажмига нисбатан фоиз билан ифодаланган сув миқдоридир, 
Тупроқнинг намлиги ундаги сув заҳираларини, суғориш муддатларини 
аниқлаш, тупроққа ишлов бериш ва бошқалар учун аниқланади. 
Тупроқнинг бу белгиларини ўрганишда ҳар қайси қатламнинг 
намлигини ўрганиш ҳам катта аҳамиятга эга, чунки тупроқнинг баъзи 
белгилари унинг намлик даражасига қараб ўзгаради. Морфологик 
белгиларига кўра тупроқларнинг намлик даражаси, 
ҳўл, нам, нимхуш
ва 
қуруқ
бўлади. 
Қатлам орасидан сув томчилари сизиб турса ҳўл тупроқ, зарра орлиғи 
сув билан тўйинган бўлса нам тупроқ, зарралар тўзимасдан бир-бирига 
ѐпишиб турса, нимхуш тупроқ ва зарралар тўзиган ҳолда бўлса, қуруқ тупроқ 
дейилади. Лекин табиатда абсолют қуруқ тупроқ бўлмайди. Тупроқнинг 
намлик даражасига кўра ўзига хос агротехника тадбирлари қўлланилади. 

---