Тупроқшунослик асослари

14.3. Тупроқ эрозиясини келтириб чиқарувчи омиллар ва уларга 
қарши кураш чора тадбирлари 
Эрозия жараѐнлари рўй бериши натижасида ерларни деградацияланиш 
мваммолари нафақат Ўзбекистонда, балки чет мамлакатларда ҳам 
долзарбдир. Маълум бир минтақанинг тупроқ ҳосил бўлиш жараѐнининг 
ўзига хос регионал хусусиятларини ҳисобга олмаган ҳолда ерлардан оқилона 
фойдаланмаслик, ўрмонларни йўқ қилиниши, чорва молларини тартибсиз 
боқилиши оқибатида табиий тупроқ қопламининг ўзгаришига, тупроқ 
унумдорлигини пасайишига, қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилининг 
камайиши ва улар сифатини пасайишига олиб келувчи эрозия жараѐнларини 
янада кучайтиради. Шундай экан, эрозияланган тупроқлар унумдорлигини 
сақлаш, 
ошириш 
ва 
муҳофаза 
қилиш 
масалалари, 
шунингдек 
республикамизнинг 
турли 
табиий-экологик 
минтақаларидаги 
ер 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
210 
ресурсларидан мақсадга мувофиқ фойдаланиш ҳозирги куннинг муҳим 
масалаларидан ҳисобланади (Махсудов, Джалилова, 2006). 
Маълумки, эрозия жараѐнларининг пайдо бўлиши ва ривожланишига 
асосан 2 хил омил таъсир этади: табиий ва антропоген. Инсон томонидан 
ернинг ўзлаштирилиши ва ғайри табиий усуллар қўллаб нотўғри 
фойдаланиши натижасида эрозия жараѐнлари сезиларли ривож олди. 
Ҳозирги замон эрозияси юқорида кўрсатилган иккала омил бир-бирлари 
билан бирлашиши натижасида намоѐн бўлаѐтир. Иқлим ўзгариши, ер 
юзасининг нотекислиги, ернинг геологик - геоморфологик каби табиий 
омиллар билан биргаликда инсон томонидан ер, сув манбалари нотўғри 
фойдаланилиши тупроқ сув ва шамол эрозиясини ривожланишига асосий 
сабабдир.
Эрозия жараѐнларининг ривожланишида иқлимнинг роли. 
Ўзбекистон 
иқлимининг тупроқ пайдо бўлишидаги ва эрозия жараѐнларини 
ривожланишидаги ролини ўрганишда биринчи навбатда ҳудуднинг меридиан 
бўйлаб 920 км дан кўп чўзилиши иқлимнинг Жанубдан – Шимолга қараб 
ўзгаришини хилма-хиллиги инобатга олинади. Бу ўзгаришларга сувсиз 
жазирама чўллар, адирлар, тоғ олди ва тоғ минтақаларининг жойлашиши 
сабабдир. Маълумки, иқлимнинг ўзгаришига асосан тоғлар, тоғ водийлари, 
уларни экспозиция бўйича жойланиши, тоғларнинг баландлиги катта 
аҳамиятга эга. Шунинг учун Ўзбекистон ҳудудида иқлимнинг шаклланиши 
атмосфера циркуляциясининг хусусиятларига боғлиқ бўлади. Ёз ойларида 
Марказий Осиѐнинг саҳро ва чўллардан иборат катта кенгликларида бир 
зайилдаги кучли қизиган континентал жазирама иссиқ ҳукм суради. Шунинг 
учун ѐз бўйи ҳаво очиқ, беҳад иссиқ бўлади. Совуқ мавсумда эса 
континентал-субтропик ва мўътадил кенгликларнинг совуқ массалари 
ўртасида Марказий Осиѐда жанубий циклонга хос ривожланадиган совуқ 
оқим ҳосил бўлади, қишки-баҳорги серѐмғир давр шунинг оқибатидир. 
Ўзбекистон минтақасида иқлимнинг шаклланиши об-ҳаво шароити 
хусусиятларига боғлиқ. Л.Н.Бабушкин (1964) кўрсатиб ўтганидек, Ғарбдан 
келаѐтган атмосфера ҳаво массалари ва жанубий-ғарбдан келувчи тупроқ 
ҳавонинг илиқ массаси намлик манбалари ҳисобланади. Тоғларга 
яқинлашган сари ѐнбағирлардан юқори кўтарилаѐтган бу ҳаво массалари 
совийди, намлик суюқлашади ва ѐғин-сочинга айланади. Ўзбекистонга ѐғин-
сочин миқдори жойнинг денгиз сатҳидан кўтарилиб боришига қараб 
кўпайиш қонунияти шу билан изоҳланади. Шунинг учун Ўзбекистон иқлими 
гидротермик режимга асосан текис кенглик бўйича экстраарид иқлимли ва 
пастликдан юқори баландликка қараб экстрааридли, арид, субгумидли ва 
гумид субнивал иқлим турларига бўлинади. Кўрсатилган ана шу тўртта 
иқлимли минтақа республика ҳудудлари рельефига, яъни геоморфологик 
районларига тўғри келади. Турон пастекисликлари, тоғ ости ва тоғ таги 
баланд текисликлари, ўрта тоғли ва юқори баланд тоғ минтақаларига 
бўлинади.
Бу тўртта иқлим шароитларида тупроқ ҳосил бўлиш жараѐнлари 
турлича кечади ва шу жараѐнлар туфайли ҳудудимизда ҳар хил тупроқ 

---